ابوالفضل بیهقی
روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، مورخ و نویسنده برجسته ایرانی، هر ساله در ۱ آبان ماه جشن گرفته می‌شود. ابوالفضل بیهقی به خاطر نوشتن تاریخ بیهقی، که از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران به شمار می‌رود، شهرت دارد. این کتاب شرح حال سلاطین غزنوی و وقایع زمانه‌اش را به تصویر می‌کشد و به خاطر سبک روایی و زیبایی ادبی‌اش مورد تحسین بسیاری قرار گرفته است. روز بزرگداشت بیهقی فرصتی است برای پاسداشت زندگی و دستاوردهای او در حوزه تاریخ‌نگاری و ادب فارسی.
اولین بارقه
به نظر می‌رسد اولین جرقه‌هایی که برای به ثبت رسیدن نام ابوالفضل بیهقی و گرامی داشت او جهت یک جریان مهم فرهنگی در کشور نمایان شد، مربوط به حدود ۲۰ سال پیش در روستای حارث آباد سبزوار بوده که محل تولد بیهقی می‌باشد.
هر چند پیش از این جریان، بیهقی به عنوان حکیم و تاریخ نگار مهم ایرانی در نظر کارشناسان، اساتید و حتی دانشجویان رشته ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها از جمله چهره‌های ارزشمند بوده و برخی از شعرا و مولفان مهم معاصر همچون احمد شاملو و محمود دولت آبادی، طبق ادعای خودشان در زبان و بافت و قالب ادبی مکتوباتشان بسیار مدیون بیهقی بوده‌اند.
ولی در بین قشر معمول جامعه و میان مردم عادی، شناخت و آگاهی چندانی نسبت به بیهقی وجود نداشت. متاسفانه این موضوع حتی در بین همشهریان و کسانی که در روستای محل تولدش بودند نیز به چشم می‌خورد.
پس از آن دهیار سابق روستای حارث آباد به نام رضا حارث آبادی که از ادب دوستان و علاقمندان آثار بیهقی به شمار می‌رود، بیان داشته در سال‌های پایانی دهه ۷۰ سده ۱۴ خورشیدی که به نظر سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ بوده، تعدادی از جوانان با استعداد و فرهنگی روستای حارث آباد به جایگاه و مقام شامخ این حکیم بی‌نظیر و پر ارزش ادبی ایران آگاه شدند که بسیار مهجور و غریب مانده بود.
به طوری که در کمال تعجب حتی هم ولایتی‌های این ادیب بزرگ از وجود او بی‌اطلاع بوده و مصمم شدند همچون گوهرشناسانی که به ارزش و بهای گوهر آگاهی دارد، نام و خاطر این هم روستایی مولف و ارزنده خود را زنده کرده و در سطح ایران به همگان بشناسانند.
بدین ترتیب در سال‌های مذکور دورهمی و مجالس پیوسته و مداومی را در همان روستا با موضوع بیهقی خوانی تشکیل داده و سعی کردند تا انجمن تخصصی و ساخت معیارهای فرهنگی را برای ابوالفضل بیهقی در روستای محل تولدش بنیانگذاری کنند.
زندگینامه ابوالفضل بیهقی
ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی در روستای حادث آباد بیهق در حوالی سبزوار قدیم متولد شد. او از همان سال‌های نخستین کودکی طبق برنامه‌ریزی پدر، تحصیل را در نیشابور آغاز کرد.
خانواده او حشر و نشر بسیاری با بزرگان و علمای زمان خود داشتند. ابوالفضل از همان سال‌ها ادراک و ذکاوت بسیاری داشته و بسیار به نویسندگی علاقه‌مند بود.
لذا در سن نوجوانی از نیشابور عازم غزنین شده و به حرفه نگارش دیوان مشغول شد. به علت عشق و ذوق و قریه منحصر به فردی که در ابوالفضل مشاهده می‌شد، او در کمترین زمان به سمت دستیار خواجه ابونصر مشکان صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی درآمد.
از جزئیات و رویدادهای سال‌های زندگی بیهقی مطالب زیادی در تاریخ یافت نمی‌شود. به این ترتیب بیهقی توانست در سال‌های نخستین نوجوانی در دیوان رسالت سلطان محمود غزنوی که توسط یکی از ادبا و حکمای بزرگ آن زمان به نام ابونصر مشکان مدیریت می‌شد، به عنوان شاگرد راه یافته و مطالب زیادی را بیاموزد.
بیهقی دارای شخصیتی معتمد و قابل اطمینان بوده و خط بسیار زیبایی داشت. این موضوع سبب گردید تا جازه داشته باشد بسیاری از مکاتب نامه‌ها و رویدادهای سایر حکومت‌ها و دولت‌ها را مشاهده کرده و طبق ادعای خودش «و این اخبار بدین اشباع که می‌خوانم از آن است که در آن روزگار معتمد بودم و به چنین احوال کسی از دبیران واقف نبودی مگر استادم، بونصر»
کتاب تاریخ بیهقی
کتاب تاریخ بیهقی از جمله بی‌همتاترین منابع تاریخی بوده که از منظر دانش جغرافیا نیز به عنوان یکی از مراجع گرانبها محسوب می‌شود.
پس از آنکه رئیس دیوان رسالت غزنوی، ابونصر مشکان دار فانی را وداع گفت، بیهقی در خصوص کیاست و زحمات او در طول ۳۰ سال اشتغال در دیوان، مطالبی را درج کرده و چنین گفته است:«و باقی تاریخ چون گذشت که نیز نام بونصر نبشته نیاید در این تالیف، قلم را لختی بگریانم … پس به سر تاریخ باز شوم.»
به عبارت دیگر کتاب مذکور همچون یک طرح جامع و کامل از شرایط و رویدادهای غزنویان بوده که تمام ماوقع را به طور کامل شرح داده است.
به طوری که کمتر واقعه‌ای از جریانات زندگی آن روزگار بوده که از نگاه دقیق و موشکافانه بیهقی مخفی بوده باشد. در میان چهار جلد نخستین تاریخ بیهقی که در موضوع سال‌های باستان و زمانه پیش از حکومت غزنویان نگاشته شده، فقط بخش‌های مختصری در «زبده‌التواریخ» باقی مانده است.
این تالیف غنی و ارزشمند از منظر تاریخ نگاری، داستان نویسی، طرز فکر، ادبیات روش نگارش فارسی و دیدگاه حکیمانه به جریان زندگی و رویدادهای آن داشته و اعتبار و ارزش بسیاری دارد.
در حقیقت تاریخ بیهقی همچون شاهنامه‌ای است که با نثر فارسی نگاشته شده و به استعدادها و قابلیت‌های زبان فارسی در زمینه نگارش و تحقیق پرداخته است. روشی که بیهقی در تاریخ نویسی دنبال کرده، به عنوان منشا و سرآغازی جهت تاریخ نگاری علمی ایران به شمار آمده و بسیاری از محققان با الگوبرداری از آن مطالب تاریخی را می‌نویسند.
نثر فارسی و شیوه بلاغت تاریخ بیهقی
کتاب تاریخ بیهقی از جمله بی بدیل‌ترین و برجسته‌ترین اثرات ادب فارسی است. پس از حمله وحشیانه مغول‌ها به سرزمین ایران، تنها تعداد اندکی از کتاب های نثر فارسی از آتش مغول‌ها در امان ماند که کتاب تاریخ خواجه ابوالفضل محمد بن حسین الکاتب بیهقی در میان آنها بوده است.
در میان تالیفات و نوشته‌های دوران قدیم به ندرت می‌توان کتابی را مشاهده کرد که با وجود قدمت، زبان شیوا و روان آن تا به این درجه برای مخاطبان محبوب و جذاب باشد.
این موضوع در شرایطی است که نسل‌های عصر حاضر که تا حد زیادی نسبت به نثر و شیوه نگارش آن زمان ناآشنا هستند، نسبت به این کتاب بسیار مشتاق و علاقمند می‌باشند. به عبارت دیگر تاریخ بیهقی نهایت شیوایی روان و معمول زبان پارسی بوده و به عنوان بی‌نظیرترین تمثیل هنر انشایی گذشتگان به شمار می‌رود.
بیهقی کتاب مذکور را از سال ۴۴۸ هجری قمری شروع به نگارش کرده و در خصوص اتفاقات ۴۲ سال از سلطنت غزنویان در طی ۳۰ بخش به رشته تحریر درآورده است.
موضوعات این کتاب تا جلد چهارم مطابق با تاریخ ناصری و تاریخ یمنی است. ولی از جلد پنجم که قسمت ابتدایی این کتاب از دست رفته و تا جلد ۱۰ تاریخ بیهقی و جلدهای پس از آن، اتفاقات سال ۴۵۱ قمری را بیان کرده است.
آثار برجای مانده از بیهقی
اثری که از آن به تاریخ بیهقی یاد می‌شود، در صفحات نخستین کتاب تاریخ ناصری به آن اشاره شده است.
- تاریخ آل ناصر
- تاریخ آل سبکتگین
- جامع التواریخ
- جامع فی تاریخ سبکتگین
- تاریخ بیهقی
به نظر می‌رسد در اثر سهل انگاری و نادیده گرفتن عنوان اصلی این کتاب، چنین اسم‌هایی را در تاریخ ناصری به آن نسبت داده‌اند. ولی این کتاب از جمله تالیفات باقیمانده از ابوالفضل بیهقی می‌باشد. قسمت‌های به جا مانده از تاریخ بیهقی، به تاریخ مسعودی نیز شهرت دارد. چرا که در آن بیشتر در خصوص سال‌های زندگی سلطان مسعود غزنوی نگاشته شده است.
از کتاب تاریخ بیهقی دست نوشته‌های بسیاری در کتابخانه‌های ایران و برخی از کشورهای جهان وجود دارد که بیانگر توجهات و مراجعات گسترده مردم در قرون گذشته نسبت به این کتاب است.
خصوصیات های ادبی تاریخ بیهقی
در سال‌های پیشین برخی از پژوهشگران کتاب تاریخ بیهقی را با توضیح و شرحی بر لغات و جملات آن به شکل انتخابی منتشر کرده‌اند.
تاریخ بیهقی که هم اکنون وجود دارد اولین بار در سال ۱۸۶۲ میلادی در شهر کلکته هندوستان توسط مولی انگلیسی تصحیح شده و به تلاش ناسولیز به چاپ رسید. در متن تاریخ بیهقی خصوصیات منحصر به فردی و ممتازی مشاهده می‌شود که موجب وجه تمایز آن نسبت به سایر متون قدیمی می‌شود.
برخی از این خصوصیات ادله زبانی یا ادبی هستند. طرز فکر و دیدگاهی که بیهقی از نظر اخلاقی و حرفه‌ای برای تالیف تاریخ بیهقی داشته است، موجب خلق سایر ویژگی‌های آن است.
خاطرنشان می‌کنیم کتاب تاریخ بیهقی از آن جمله کتاب‌های تاریخی بوده که تاریخ نگار خودش در هنگام رویدادها و انفاقات حضور داشته است. از این رو به طور طبیعی بیهقی موضعی را در این رویدادها داشته است.
ولی با این وجود تلاش کرده تا مواضع خود را در تاریخ نگاری اعمال نکند. بیهقی موفق شد به روش منشی‌گری رویدادهای داخلی و اتفاقات دیوان و طایفه سلطنت غزنویان را با رعایت عدل و انصاف درج کند. او در این کتاب شیوایی، سخنوری و روانی را به حد کمال خود رساند.
در برخی از دانشکده‌های ایالات متحده آمریکا که در شهرهای میشیگان و واشنگتن بوده و همچنین موسسه مطالعات شرق شناسی دانشکده میسوری اهتمام و التفات زیادی به پژوهش شناسی در حوزه تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه انجام می‌شود. علاوه بر این در کشور فرانسه و دانشکده کمبریج کشور انگلستان در رشته زبان خارجی، توجه ویژه‌ای به موضوع پژوهش شناسی در زمینه تاریخ بیهقی وجود دارد.
به طوری که برخی اوقات نمایشنامه‌های خود را از روایت‌ها و داستان‌های کلیله و دمنه و تاریخ بیهقی تعیین کرده و اجرا می‌کنند.
درگذشت بیهقی
ابوالفضل بیهقی تا سن ۸۵ سالگی زندگی کرده است. ابوالحسن بیهقی در تاریخ بیهقی با صراحت درج نموده که او در سال ۴۷۰ هجری قمری دار فانی را وداع گفته است. بر این اساس او تا ۱۹ سال پس از تالیف تاریخ بیهقی به زندگی خود ادامه داده و در مواقعی که مطالب جدیدی مشاهده کرده، آن را به متون کتاب مذکور اضافه کرده است.
ابوالفضل بیهقی در جایی خطاب به انسان‌های ادب دوست و فرهنگ شناس گفته است:
«بنای برافراشته اش تا آخر روزگار باقی خواهد ماند.»
