تاغزار در محاصره قاچاقچیان چوب، چرای بی رویه و کارخانه کمپوستحارث آباد سبزوار زادگاه ابوالفضل بیهقی از عرش تا فرشحارث آباد سبزوار زادگاه ابوالفضل بیهقی از عرش تا فرشحارث آباد روستایی در ده کلیومتری جنوب سبزوار و هم مرز با حاشیه های کویر مرکزی ایران است که در جوار رودخانه فصلی کال شور واقع شده است.حارث آباد هرچند در یک کلام روستایی کویری است، اما نه چنان کویری که در تصور عوام سرزمینی یک دست خشک و لم یزرع است.کویر حارث آباد رویشگاه درختان تاغ است که حالا دیگر از پس سال های طولانی به جنگل های تاغ در جنوب شهر سبزوار تبدیل شده اند. درختانی که اقلیم خشک کویر با همه سرسختی و خشونتش مجبور است در مقابل صبر آن ها ، سر فرود آورد.کویر حتی گاهی خیلی بیشتر از رویشگاه گز و تاغ است. همچون کویرهای اطراف سبزواربزرگ که پدید آور شماری از بزرگترین ادیبان و دانشمندان و پژوهشگران ایران هستند و از استعداد بالقوه ای برای تبدیل شدن به مقاصد مهم گردشگری در جوار بزرگراه آسیایی تهران- سبزوار- مشهد برخوردارند.مانند کویر مزینان در محدوده شهرستان داورزن که دکتر علی شریعتی را پدید آورد و یا روستای کویری باشتین که پهلوان عبدالرزاق باشتینی رهبر سیاسی و نظامی سربداران را در خود پرورش داد و یا کویر دولت آباد که خاستگاه استاد محمود دولت آبادی بزرگترین نویسنده معاصر ایران است . و البته کویر حارث آباد خواجه ابوالفضل بیهقی که یکی از بزرگترین مورخان ادیب و ادیبان مورخ ایران و جهان را به تاریخ و ادبیات ایران هدیه کرد.خواجه ابوالفضل بیهقی ، همو که اگر نبود نگارش صادقانه اش درباره وقایع دوران غزنویان ، شاید بخش مهمی از آگاهی امروز ما از تاریخ ایران در قرون چهارم و پنجم هجری مخدوش و بی اعتبار بود. و شاید نثر فارسی هرگز به چنان تکامل و بلوغی نمی رسید که چند قرن بعد شاعر و نویسنده بزرگی نظیر سعدی شیرازی ، در کتاب گلستان آن را به اوج اعتلای خود برساند!اما امروز حکایت حارث آباد ، همان روستایی که قرن ها ایستاد و تسلیم کویر نشد ، حکایت غم باری است.حکایتی که از محاصره چند جانبه روستای زادگاه ابوالفضل بیهقی توسط آلودگی ها و ضایعات کارخانه کمپوست و نیز تعرض دائمی قاچاقچیان تهیه زغال و چرای بی رویه دام در تاغزارهای اطراف این روستا خبر می دهد.
تاغ گونه بلامنازع عملیات احیایی بیابان
الف) تاریخچه ورود تاغ به طرح های تثبیت شن:
تاغ یا .Haloxylon spp گونه ای است که از سال 1344 تا کنون در عملیات تثبیت شن در کشورمان حضور داشته است. بذر این گونـه نخستین بار توسط آقای هنگ آفرین کارشناس اداره کل مراتع وابسته به اداره مراتع وتهیه علوفه به میزان100 کیلوگرم از کشور ترکمنستان (در شوروی سابق) وارد و پس از تاسیس ایستگاه تثبیت شن در منطقه حارث آباد سبزوار (با اعتبار مصوب آن زمان به میزان 20000 تومان)، عملیات تولید نهال و کشت آن آغاز گردید. پس از تولید و کاشت تاغ ، مردم بومی وجود این گونه را با توجه به مشاهداتشان در برخی مناطق از جمله در صبری (60 کیلومتری جنوب غربی سبزوار و در پلاک موسوم به سگزی) عنوان نموده به گونه ای که کارشناسان ذیربط علاقه مند به بازدید از آن شدند. از آن پس بذور مورد نیاز از تاغ زارهای طبیعی منطقه صبری تهیه شد. با توجه به وقوع خشکسالی های دهه40 و ضرورت کنترل حرکت ماسه های روان، تاغ که گیاه مقاومی بود، به عنوان گونه بلامنازع در طــرح های تثبیت شن استان های بیابانی کشور و از جمله خراسان بزرگ مطرح شد که تا کـنون نیز همـواره به عنوان یکی از گونه های مهم مورد توجه می باشد.
اندک مدتی پس از شروع عملیات احیایی با تاغ، گزارشاتی از بروز پژمردگی و خشکیدگی در تاغ کاری های منطقه حارث آباد و مناطقی در شهرستان سبزوار دست اندرکاران برنامه تثبیت شن را نگران ساخت. بررسی کارشناسی در آن زمان عواملی چون شرایط اقلیمی و خاکی را در بروز این پدیده موثر و دلایلی چون بروز آفت را منتفی دانست. چه در مناطقی با خاک های سبک و شنی این مشکل وجود نداشت. در سال 1364 بعد از 20 سال، اولین گزارش هجوم ملخ کوهاندار تاغ نیز مربوط به شهرستان سبزوار بود. شاید امروز بتوان در کنکاش و نگاهی کارشناسانه به تاغ زارها، از رویشگاه طبیعی صبری تا حارث آباد پاسخ مناسبی را در این خصوص ارائه داد.
ب) برخی از دلایلی که برای پژمردگی و خشکیدگی تاغ زار های دست کاشت بیان شده:
(اسماعیل رهبر1375) عامل اصلی پژمردگی و خشکیدگی تاغ کاری ها مربوط به عدم تناسب بین میزان بارندگی, درجه انبوهی, بافت خاک و سن درختان است.
(کریم جوانشیر1374) در جنگلکاری های بیابانی با گونه های تاغ، توجه به رعایت فاصله درختان بر حسب شرایط منطقه و هدف ضروری است. حد مطلوب انبوهی در هر منطقه در درجه اول وابسته به میزان بارندگی، بافت و حاصلخیزی خاک می باشد.
غالباً درختان کشت شده در جنگل های دست کاشت مناسب نبوده و انبوهی شدید گشته است. بنابراین لازم است به یک فرمول مشخصی که بر مبنای آزمایشات و تجربیات حاصل شده متکی گردیم.
(منوچهر امانی و همکاران1375) انبوهی اولیه می تواند به گونه ای انتخاب شود که تراکم نهایی بطور متوسط برابر یک پایه برای هر میلی متر بارندگی باشد(200 – 50 اصله در هکتار).
(محمد جواد احمدیان یزدی1381) در توجیه نتایج مذکور گفتنی است که با کاسته شدن از انبوهی توده، آب و فضای رویشی بیشتری دراختیار هردرخت قرار گرفته و امکان رشد بیشتر تاج فراهم می شود. بدیهی است که با گسترش تاج و سرانجام اندازه کلی درختان دوباره تعادل بین موجودیت و مصرف آب مختل شده و ممکن است توده های تنک شده نیز دچار پژمردگی شوند.
(عباس زارع زاده و همکاران 1381) بر اساس نتایج بدست آمده از طرح بهینه سازی انبوهی تاغ زارهای دست کاشت استان یزد، تراکم بهینه در این مناطق حدود 60 اصله در هکتار گزارش شده است. میانگین تراکم تاغ زارهای دست کاشت معادل 460 اصله در هکتار می باشد که این تراکم بیش از حد بهینه است.
(اسماعیل رهبر1382) عدم تناسب بین انبوهی، درجه سنگینی بافت خاک و میانگین سالانه بارندگی که بر میزان آب قابل دسترس درختان تاغ اثر می گذارد، عامل اصلی پژمردگی و کم رشدی درختان است.
از این رو باز یابی سرسبزی وافزایش رشد تاغ کاری ها مستلزم کاهش انبوهی آنها به تناسب بافت خاک و بارندگی است.
ج) مشکل تاغ زارهای دست کاشت را می توان به شرح زیر عنوان کرد:
1 - عدم وجود تعادل اکولوژیکی و چرخه زیستی در عرصه تاغ زار به دلیل انبوهی بیش از حد تاغ ها (به عنوان علت اصلی)
2 – نبود یا کمبود سایر گونه ها در ترکیب گیاهان قابل کشت در جنگل کاری های دست کاشت بیابانی که به نوبه خود می تواند پدید آورنده عدم تعادل اکولوژیکی باشد.
3 - بروز پژمردگی و خشکی در تاغ ها و نیز طغیان ملخ کوهاندار و سایر آفات و امراض (به عنوان معلول های بعدی).
د) سوال:
آیا اجرای طرح های مدیریت و تنها قطع درختان تاغ با هدف جوان سازی تاغ زار به برقراری تعادل زیستی کمک می کند؟
آیا طرح های مدیریت بدون رویکرد کاستن از تراکم و وارد نمودن سایرگونه ها با تاکید بر گونه های بومی می تواند به نتایج مطلوب منتهی می شود؟
آیا مبارزه با ملخ کوهاندار با روش های فیزیکی و یا بهره گیری از سموم شیمیایی به کنترل نهایی و مهار این آفت منتهی می گردد؟
منبع : وبلاگ چشم انداز بیابان
کارشناس بیابان زدایی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی
