دکتر علی اکبر فیاض دانشی‌مردی کم نظیر

دانشی‌مردی کم نظیر

نویسنده : دکترسلمان ساکت

مترجم : استادیاردانشگاه و رئیس مرکزآثار مفاخر و اسناددانشگاه فردوسی

دکتر علی‌اکبر فیاض در سال 1277 خورشیدی در خانواده‌ای خوش نام و فرهنگ مدار دیده به جهان گشود. پدرش، سید عبدالمجید فیاض، از سادات روحانی و از افراد سرشناس مشهد بود که به ثقة‌الاسلام شهرت داشت و خادم باشی کشیک اول آستان مقدس رضوی و مردی عالم و محترم بود.علی‌اکبر فیاض بنابررسم زمانه، در کودکی قرآن را فراگرفت و سپس به تحصیلات حوزوی روی آورد و در علوم مختلف از محضر استادانی چون سید ابوالقاسم ازغندی، میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری، حاج محمد علی فاضل، آقابزرگ شهیدی و میرزا محمدباقر مدرس رضوی (پدر محمدتقی مدرس رضوی) بهره برد. او پس از تکمیل تحصیلات حوزوی و در سال 1307 خورشیدی به استخدام اداره فرهنگ خراسان درآمد و در دبیرستان شاه رضای مشهد به تدریس پرداخت. در سال 1314 خورشیدی دانش سرای مقدماتی مشهد را بنیان گذاشت و خود ریاست آن را بر عهده گرفت. اما چندی بعد به تهران رفت و پس از اخذ مدرک لیسانس از دانش‌سرای عالی، به دانشگاه تهران رفت و در سال 1322 ش. دوره دکترای خود را با موفقیت به پایان رساند. فیاض در آن روزگار یکی از مبرزترین دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاه تهران بود تا آنجا که در دوره بیماری استاد ملک الشعرای بهار، از سوی او و به جای او به تدریس گماشته می شد. فیاض علاوه بر زبان های عربی و فرانسه که آن ها را به‌خوبی می دانست، در مطالعات و پژوهش های خود از منابع انگلیسی، روسی، آلمانی و لاتین هم بهره می برد و بعدها به آموختن زبان چینی هم روی آورده بود. (۱)

فیاض از همان روزهای آغازین ورود به تهران، با دکتر قاسم غنی آشنا شد که این آشنایی خیلی زود به دوستی و همکاری علمی انجامید. در آن روزگار قاسم غنی مرد نام‌آشنای عرصه علم و سیاست بود که چون استعداد و دانش و همت فیاض را دریافت، زمینه همکاری و رشد فیاض را تا حد امکان فراهم آورد. در آغاز بر آن بودند تا به سفارش وزارت فرهنگ گزیده ای از تاریخ بیهقی را برای تدریس در دبیرستان ها فراهم آورند، اما به تصحیح کل اثر همت گماشتند و در سال 1324 ش. آن را به پایان بردند. دوستی و همکاری غنی با فیاض از این نیز فراتر رفت، تا آنجا که فیاض در انتخابات دو دوره پایانی مجلس شورای ملی در روزگار پهلوی اول، تحت تاثیر مستقیم غنی به نمایندگی مردم مشهد انتخاب شد. حتی حضور فیاض در قاهره به سال 1327 و تدریس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فاروق اول، به دعوت قاسم غنی صورت گرفت که در آن زمان سفیر ایران در قاهره بود. فیاض در آنجا سلسله سخنرانی هایی درباره «شعر فارسی و تمدن اسلامی در ایران» ایراد کرد که در نوع خود جالب توجه بود.فیاض پس از بازگشت به ایران ماموریت یافت تا دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد را تاسیس کند که در سال 1334 به این مهم نایل آمد و خود ریاست آن را به مدت 9 سال (تا سال 1343) بر عهده گرفت. جالب آن که فیاض در بنیان گذاری دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) نیز نقشی به سزا داشت و مدتی همزمان با ریاست دانشکده ادبیات، سرپرستی آن دانشکده را هم عهده‌دار بود. او در سال 1343 به تهران بازگشت و در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، مدیریت گروه ادیان و مذاهب را بر عهده گرفت و پس از سه سال در 1346 به افتخار بازنشستگی نایل آمد.فیاض در سال 1349 به دعوت دکتر غلامحسین یوسفی به دانشگاه مشهد آمد تا در دوره فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی تدریس کند. در همان سال، کنگره بزرگداشت بیهقی به همت و مدیریت فیاض در مشهد برگزار شد که به حق یکی از مهم ترین کنگره های بین المللی در ایران بوده است. او یک سال بعد در چهارم شهریور 1350 در مشهد جهان را بدرود گفت و در حرم رضوی به خاک سپرده شد.

آثار استاد فیاض

دکتر فیاض انسانی دانشمند و جامع الاطراف بود، اما بسیار کم می‌نوشت و آثار باقی مانده از وی در برابر وسعت دانش او چون قطره‌ای است در برابر اقیانوس. او اگرچه اغلب خستگی، کمبود وقت و ضعف و سستی جسم به‌ویژه چشم را بهانه می‌کرد، اما علت اصلی در کم نوشتن او وسواس علمی و دقت نظر کم نظیرش بود که موجب می‌شد کمتر دست به قلم ببرد و بیشتر بخواند و بیاموزد. با این همه، آثار گران سنگی از او برجای مانده است که عبارت است از:

فهرست کتب منطق در کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال 1307 منتشر شده است.

تصحیح تاریخ بیهقی با همکاری دکتر قاسم غنی در سال 1324 ش.

تاریخ اسلام که در سال 1327 منتشر شد و در نوع خود کاری ارزشمند و درخور توجه بود.محاضرات عن الشعر الفارسی و الحضارةالاسلامیه فی ایران به زبان عربی که همان طور که پیشتر اشاره شد، مجموعه سخنرانی های او در قاهره بود که بعدا در سال 1356 ش. به کوشش محمد حسین ساکت به فارسی ترجمه شد و با نام «شعر پارسی و تمدن اسلامی در ایران» انتشار یافت (۲).منطق التلویحات اثر شیخ شهاب الدین سهروردی که در سال 1329 در سلسله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید.تصحیح تاریخ بیهقی که در سال 1350 و اندکی پس از مرگ وی در دانشگاه مشهد منتشر شد. بی تردید این کتاب مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر استاد فیاض بوده است. او این تصحیح جدید را 25 سال بعد از تصحیح قبلی خود که با همکاری قاسم غنی فراهم آورده بود، به دست انتشار سپرد و به حق با تدارک نسخه های خطی بیشتر و کهن تر یکی از بهترین و زیباترین آثار زبان فارسی را احیا کرد.سال ها پس از درگذشت فیاض، محمد عظیمی مجموعه مقالات و نوشته های او را به همراه چند یادداشت که در رثای او نوشته شده بود، از جمله نوشته های دکتر یوسفی و تقی بینش، گردآوری و در سال 1383 با نام چشمه فیاض در دانشگاه فردوسی مشهد منتشر کرد (۳). بی‌تردید فیاض یکی از بزرگ‌ترین استادان زبان و ادبیات فارسی بوده است که چه در حوزه تحقیق و پژوهش و چه در زمینه پرورش شاگردان مبرز و چه در کار بنیان گذاری نهادهای علمی، شاخص و کم نظیر بوده است.

***

چند روز پس از درگذشت دکتر علی‌اکبر فیاض، باقر پیرنیا، استاندار دانش‌دوست و فرهنگ‌مدار آن روزگار خراسان، در نامه‌ای به شهردار وقت مشهد از او می‌خواهد که یکی از خیابان های شهر به نام این بزرگمرد عرصه علم و فرهنگ نام گذاری شود. این پیشنهاد ارزنده گویا در آن روزگار به عمل در نیامد، اما امروز که شورای شهر با رویکردی جدید و فکری تازه روزهای آغازین فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد، شایسته است این پیشنهاد را بعد از گذشت بیش از 45 سال جامه عمل بپوشاند تا پاسداشتی باشد به سال ها خدمات فرهنگی این مرد فرزانه در شهر مشهد.

منابع:

1-«فیاض، علی‌اکبر»، محمدجعفر یاحقی، دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1393.

۲- شعر پارسی و تمدن اسلامی در ایران، علی‌اکبر فیاض، ترجمه محمدحسین ساکت، مشهد، 1356.

۳- چشمه فیاض، گردآوری: محمد عظیمی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1383.

دکتر فیاض احیاگر تاریخ بیهقی و تصحیح متن در زبان فارسی

یاحقی:فیاض احیاگر تاریخ بیهقی و تصحیح متن در زبان فارسی است

دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد در یکی دیگر از «شب‌های بخارا» و در سالروز تاسیس این دانشکده، میزبان برنامه «شب علی‌اکبر فیاض»، مصحیح «تاریخ بیهقی»، مولف «تاریخ اسلام» و از موسسان این دانشکده بود.

 

 

 

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛  دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد شامگاه دوشنبه 12 آذر و در یکی دیگر از «شب‌های بخارا» که با حضور پرشمار استادان نام آشنای زبان و ادب فارسی و دانشجویان و علاقه مندان ادبیات برگزار شد و در سالروز تاسیس این دانشکده، یاد زنده‌یاد علی‌اکبر فیاض، مصحیح «تاریخ بیهقی»، مولف کتاب «تاریخ اسلام» و از موسسان دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد بوده است.

مهدی نوریان از استادان ادبیات فارسی در این مراسم که شامگاه دوشنبه 12 آذر با حضور پرشمار استادان نام آشنای زبان و ادب فارسی و دانشجویان و علاقه مندان ادبیات برگزار شد، ضمن تقدیر از همت والا و ستودنی محمدجعفر یاحقی، دکتر راشد و ناصح که راه چنین بزرگانی را ادامه می‌دهند، گفت: درود به دکتر سلمان ساکت که به شایستگی تمام در راه معاصر و مفاخر دانشگاه فردوسی مشهد تلاش می‌کند.

وی اظهار کرد: درباره علی‌اکبر فیاض - همانگونه که در نوشته مرحوم استاد غلامحسین یوسفی که در شهریورماه 1350 منتشر شده است - سخن گفتن کار بسیار دشواری است، ابعاد مختلف این شخصیت بزرگ نیازمند ساعت‌ها گفت و گو است.

نوریان ادامه داد: در روزگاری که کمیت جای کیفیت را گرفته، نخستین سوالی که پیش می‌آید، درباره کمیت آثار منتشر شده مرحوم استاد علی اکبر فیاض است که این آثار چندان زیاد نیست گرچه آرزو داریم که کاش آنچه در سینه او بود، به رشته تحریر درمی‌آمد و همگان می‌توانستند از این آثار فیض ببرند.

این استاد زبان و ادب فارسی، پرورش دانشجویان و شاگردان مستعد و تاسیس دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد را نخستین ویژگی ممتاز این استاد برجسته دانست و گفت: اگر به دنبال این وجه بسیار شاخص هستید، می‌توان یکی از این آثار را وجود دکتر شفیعی کدکنی دانست.
 
تصحیح تاریخ بیهقی نشانه جامعیت بی نظیر این مرد بزرگ است

وی تاکید کرد: استادی در حد و اندازه دکتر فیاض یک تنِ تنها نیست که نمونه آن در تعداد بی‌شمار شاگردانش ضرب می‌شود و موج برمی‌دارد و آن کلمه فراگیر می‌شود.

نوریان مساله اهمیت تصحیح متون را که هنوز افراد بسیاری آنطور که باید و شاید قدر آن را ندانسته‌اند، بسیار مهم عنوان کرد و افزود: علاوه بر تسلط بر کل حوزه ادب فارسی، آشنایی با زبان آن زمان و ناحیه جغرافیایی و زبان متون بسیار مهم است تا بتوان متنی را تصحیح کرد و اینگونه است که پیدا کردن صورت صحیح یک بیت یا نثر شاید ارزش بیشتری از یک کتاب و مقاله تالیفی داشته باشد.

وی تصحیح تاریخ بیهقی را نشانه جامعیت بی‌نظیر این مرد بزرگ دانست و عنوان کرد: مردانی همانند دکتر فیاض به کل میراث ادبی نیاکان ما احاطه داشته‌اند.
 
نوریان ضمن انتقاد از کسانی که به اسم گرایش، ادبیات فارسی را تکه تکه کردند، گفت: با این امر به طور کل مخالف هستم؛ مگر می‌شود کسی فقط شاهنامه بخواند اما مختصص ادبیات حماسی باشد؟ متون ادبی همانند حلقه‌های زنجیر به هم پیوسته است.

نام «علی اکبر فیاض» با تاریخ بیهقی گره خورده است

در ادامه مراسم محمدجعفر یاحقی یکی از آثار برجسته مرحوم دکتر فیاض را تاسیس دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد دانست و گفت: شخصیتی مانند دکتر فیاض در فضای فرهنگی خراسان تاثیر فراوانی گذاشته که نظیرش کمتر پیدا می‌شود.
 

این استاد زبان و ادب فارسی ادامه داد: نام دکتر فیاض با تاریخ بیهقی گره خورده است و او تاریخ بیهقی را به جامعه ادبی ایران شناخته است هر چند تعداد آثار ظاهری دیگری از وی زیاد نیست اما با همین اندک کارکرد، نام خود و بیهقی را جاودانه کرد.

وی با اشاره به تعداد دیگری از چاپ‌های موجود کتاب بیهقی که پیش از تصحیح دکتر فیاض نگارش شده است، افزود: چاپ کلکته در 1862 میلادی نخستین چاپ این اثر بود که می‌توان عنوان کرد تاریخ بیهقی از هندوستان به ایران تراوش شده است، در سال 1888 در دوره قاجار رونویسی شده و بعداً در اختیار ادیب پیشاوری در تهران چاپ سنگی شد و بعدها جلد اول تصحیح در سال 1319 به قلم سعید نفیسی چاپ شد، تصحیح دکتر فیاض و دکتر غنی نیز در سال 1324 چاپ شد و در سال 1350 زمانی که هنوز نسخه اصلی تاریخ بیهقی به تصحیح علی‌اکبر فیاض زیر چاپ بود، وی به دیار باقی شتافت، این اثر در سال 1356 تجدید چاپ شد و در سال 1375 با مقدمه به چاپ رسید.

یاحقی نسخه تصحیح شده به همت مرحوم علی اکبر فیاض را مبنای همه مطالعات دانست و افزود: تصورم این است اهتمام دکتر فیاض در احیای تاریخ بیهقی و متون شناسی اصلی‌ترین کار است، فیاض نادره‌ای بود در این روزگار و زنده کننده تاریخ بیهقی و تصحیح متن در زبان فارسی است.
 
«تاریخ اسلام» ایجازی هنرمندانه و نثری روان دارد

عبدالرحیم قنوات از دیگر استادان حاضر در این مراسم نیز به اثر دیگری از استاد فیاض اشاره کرد و گفت: تاسیس دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1377 و ریاست همزمان بر این دو دانشکده از آثار برجسته و ماندگار وی به شمار می‌رود.

وی با اشاره به کتاب «تاریخ اسلام» اثر دکتر فیاض اظهار کرد: نویسنده این اثر، از پیش از آغاز اسلام تا سده هفتم هجری در حجم نسبتاً اندک به دوره‌های تاریخی و مهم اسلام و وضع جغرافیایی و سیاسی آن زمان پرداخته است.
 

این استاد زبان و ادب فارسی تاکید کرد: آموخته‌های ادبی و دینی او در حوزه علمیه مشهد و آشنایی او با زبان‌های خارجی متعدد وی را شایستگی تحقیق در این زمینه کرد، «تاریخ اسلام»، با اینکه کتابی است نقلی و نه تحلیلی اما سیاست محور است و در سراسر این اثر به دور از توهین، ستایش به چشم می‌خورد و جانب بی‌طرفی را در نقل روایات رعایت کرده است.

قنوات با بیان اینکه لحن نویسنده در این اثر در همه جا بی‌طرفانه است، تاکید کرد: شاید به همین دلیل این اثر در برخی محافل با نوعی بی‌مهری رو به رو شده است، این اثر دوره‌ای از عربستان پیش از اسلام تا سقوط بغداد به دست هلاکو را شامل می‌شود و اساس کتاب بر اخبار طبری است ولی از حدود 75 منبع متعدد سود جسته که در آن زمان دستیابی به چنین منابعی کم‌نظیر بوده است لذا این کتاب گزارشی زیبا و فاخر از تاریخ اسلام با نثر روان، پخته و جذاب است.

وی ایجاز هنرمندانه را از نقاط قوت این کتاب دانست و یادآور شد: آوردن دوره‌ای طولانی از تاریخ اسلام در متنی مختصر بسیار جذاب است لذا فصاحت و زیبایی در متن کتاب تاریخ اسلام قاعده و مشکلات آن استثنایی هستند.

این استاد ادبیات فارسی در پایان عنوان کرد: «تاریخ اسلام» گزارشی فاخر است که در شمار کتاب‌های خواندنی و ماندگار تاریخ نگاری اسلامی به زبان فارسی نگارش شده که در میان نسل‌های آینده نیز خواندنی خواهد بود.

محمدحسین ساکت، دکتر سلمان ساکت و رضا موسوی طبری نیز از دیگر چهره‌هایی بودند که در این نشست نکاتی را پیرامون تاریخچه نگارش آثار مرحوم دکتر فیاض و نقش وی در گسترش و پویایی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد بیان کردند.