امثال و کنایات بیهقی در زبان امروز از نظر استاد ابوالقاسم جلیل پور
امثال و کنایات بیهقی در زبان امروز
ابوالقاسم جلیل پور
دیرینگی فرهنگ در گسترة حیات هر قوم گوناگونی نیازهای مادّی و معنوی آن قوم را در قالب سخن مکتوب، اعمّ از نظم و نثر، جلوه گر می سازد. به موازات این گونه سخنان سخته و پرداخته با استفاده از صنایع بدیعی و فنون بلاغی، در زبان عامّة مردم نیز سخنانی می توان یافت از مقولة مثل و مثل سایر و تعبیرهای کنایی که به نحوی بیانگر خواستها و آرزوهای آنان است.
گستردگی و پیشینة این گنجینة فرهنگی محدود به حدّ و مرز معیّنی نیست که بتوان خاستگاه و زمان پیدایش هر یک از عناصر آن همچنین هویّت پدیدآورندگان آن را بازشناخت. روشن است هر چه فراز و فرود حیات اقوام در گذرگاه تاریخ افزون تر و تجربه اندوزی از رویدادهای تلخ و شیرین زندگی بیشتر باشد، دامنة امثال و تنوّع آنها گسترده ترخواهد بود.
سخنانی از این دست به قالب مصراع یا بیت یا جمله و عبارتی کوتاه درمی آید و به درستی نمی توان دانست که از حوزة ادب رسمی به زبان محاوره راه یافته و به صورت مثل سایر رایج شده اند یا مناسبات اجتماعی مردم کوچه و بازار در ساخت و پرداخت آن نقش داشته و از زبان محاوره در شعر و نثر رسوخ کرده است. محتمل آن است که در این عرصه مبادله و داد و ستد دوجانبه صورت گرفته باشد.
مثل و کنایه در متون نظم و نثر فارسی گاه گسترة زمانی طیّ چندین قرن را درمی نوردد و، در زبان گفتار و نوشتار، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. در زبان فارسی، نمونه های متعدّدی از آنها را در بخش بر جای ماندة ، تصنیف خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین بیهقی (385- 470)، مورّخ، ادیب و دبیر فاضل دربار محمود و مسعود غزنوی می توان یافت.
بیهقی، در این اثر، امثال و کنایاتی به کار برده که برخی از آنها با گذشت ده قرن، گاه با اندک تغییر در لفظ، در گفتار و آثار مکتوب به جا مانده است که شماری از آنها در این مقال نشان داده می شود.
دایة مهربان تر از مادر
دایة مهربان تر از مادر بودم. (بیهقی، ص 59)
مَثَل: دایه ی مهربان تر از مادر را باید پستان برید. (دهخدا، ص 9180)
دایه ی مهربان تر از مادر است. (بهمنیار، ص247)، کنایه از دلسوزی و محبّت بیگانگان بیش از خویشان و نزدیکان.
امروز هم این تعبیر کنایی در زبان مردم به کار می رود.
شیر مرغ حاضر کردن
اگر به مَثَل شیر مرغ خواستی، در وقت حاضر کردی. (بیهقی، ص 80)
شیر مرغ و جان آدمیزاد می طلبد. (بهمنیار، ص 368)
شیر مرغ و جان آدمیزاد، کنایه از امر مُحال. (معین، ذیل شیر مرغ)
شیر مرغ کنایه از امر محال باشد و با جان آدمی مرادف است. چنان که گویند: شیر مرغ و جان آدم.
(دهخدا، ص 12929)
گَزیدن کژدم
چون کژدم کار او گزیدن است به هر چه پیش آید. (بیهقی، ص 104)
سعدی: نیش عقرب نه از ره کین است اقتضای طبیعتش این است (بهمنیار، ص 536)
کژدم از خُبث طبیعت بزند نیش به سنگ (همان، ص 441)
کنایه از خباثت سرشت و شرارت ذاتی کسی.
گرم و سرد چشیدن
گرم و سرد روزگار چشیده. (بیهقی، ص 424)
روزگار نادیده و گرم و سرد ناچشیده. (همان، ص 888)
گرم و سرد فلک چشیدن، کنایه از جهاندیده، مجرّب و کار آزموده بودن. (عفیفی، ص 2156)
سرد و گرم آزمودن و چشیدن، کنایه از فراز و فرود زندگی دیدن، خوبی و بدی جهان را دریافتن.
تجربه آموختن. (دهخدا، ص 11976)
از حدیث حدیث شکافتن
از حدیث حدیث شکافد. (بیهقی، ص 170)
از حرف حرف برمی خیزد. (بهمنیار، ص 197).
الکلامُ یَجُرُّ الکلام. (همان جا).
حرف حرف می آورد؛ سخن از سخن شکافد. حدیث از حدیث زاید. (دهخدا، ص 7770)
خرما به بصره بردن
مُحال باشد مرا که از این معانی سخن گویم، که خرما به بصره برده باشم. (بیهقی، ص 207)
زیره به کرمان می برد و چغندر به هرات. (بهمنیار، ص 319).
زیره به کرمان بردن، نظیر خرما به بصره بردن؛ کنایه از کار بیفایده کردن. (دهخدا، ص 11538)
دو تیغ در یک نیام نگنجد.
دو تیغ به هیچ حال در یک نیام نتواند بود و نتوان نهاد که نگنجد. (بیهقی، ص 279)
عطّار: بیدل دیوانه گفتش ای نظام کی دو تیغ آید به هم در یک نیام
بسنجید با: ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند. (گلستان سعدی)
خشت از جای رفتن
دانست که خشت از جای خویش برفت. (بیهقی، ص 304)
بسنجید با: تیری که از شست رها شد (از کمان رفت) برنمی گردد. (بهمنیار، ص 159).
تیر از کمان چو رفت نیاید به شست باز پس واجب است در همه کاری تأمّلی (سعدی)
کنایه از کار از کار گذشتن.
به خواب دیدن
و آن دو خامل ذکرِ کم مایه فریفته شدند بدان نواختی که یافتند و هرگز به خواب ندیده بودند. (بیهقی، ص 283)
کنایه از تحقّق یافتن امری غیرقابل تصوّر.
اندازه نگرفته بریدن
نخست ببرید و اندازه نگرفت. (بیهقی، ص 340)
بسنجید با: گز نکرده پاره می کند. (دهخدا، ص 16882)
به خون کسی تشنه بودن
به خون خوارزمشاه تشنه است. (بیهقی، ص 402).
به خون کسی تشنه بودن، خواهان مرگ کسی بودن. (دهخدا، ص 16882)
پوست باز کرده
این، پوست باز کرده، بدان گفتم تا خوابی دیده نیاید. (بیهقی، ص450)
بسنجید با: صاف و پوست کنده، صریح، آشکارا، روشن، بی کنایت. (دهخدا، ص 13049)
به نرخ روز فروختن
این گوسپندان را به رباط کروان به نرخ روز فروختن معنی چیست؟ (بیهقی، ص 513)
نرخ روز، بهای عادلانه. (دهخدا، ص 19809)
امروز هم تعبیر «به نرخ روز» به کار می رود از جمله در «نان به نرخ روز خوردن» کنایه از ابن الوقت بودن.
چون خر بر یخ ماندن
چون به سخن گفتن و هنر رسند، چون خر بر یخ بمانند. (بیهقی، ص 525)
چون خر بر یخ فروماندن، چون خر در گل فرو ماندن کنایه از عاجز و درمانده شدن. (عفیفی، ص 2614)
بسنجید با: چون خر در گل فرو ماندن
از سایة خود ترسیدن
عبدالجبّار از سایة خود می بترسد. (بیهقی، ص 544)
هراسیدن از سایة خویشتن، کنایه از نهایت ترس و بیم داشتن. (عفیفی، ص 2614)
این تعبیر کنایی امروز نیز به کار می رود.
دست راست و چپ خود را ندانستن (= نشناختن)
مردکی چون عراقی که دست راست خود از چپ نداند. (بیهقی، ص 612)
دست چپ از راست نشناختن، کنایه از بی تمیز بودن و در تشخیص امور ناتوان بودن. (عفیفی، ص 967)
این تعبیر کنایی (با فعل شناختن) امروز نیز به کار می رود.
فدای یک تار موی کسی شدن
بنده و فرزندان و هر کس که دارد فدای یک تار موی خداوند باد. (بیهقی، ص 617)
این تعبیر (کنایه از بسیار دوست داشتن و به جان فدا بودن) امروز نیز به کار می رود.
سر به دیوار آمدن
چون پسر کاکو را سر به دیوار آمد و بدانست که به جنگ می برنیاید، عذرها خواست. (بیهقی، ص 617)
بسنجید با: سرش به سنگ زمانه نخورده است. (بهمنیار، ص 33)
سر به سنگ آمدن، کنایه از به تنگ آمدن، ناتوان و درمانده شدن. (عفیفی، ص 1402)
سر به دیوار آمدن و سر به دیوار خوردن، مجازاً به رنج افتادن، صدمه دیدن، دچار مشکل شدن. (دهخدا، ص 11930)
تعبیر کنایی «سر به سنگ خوردن» امروزه به کار می رود.
آب رفته به جوی باز آمدن
به جویی که آب رفت، یک دوبار باز آید. (بیهقی، ص 683)
بسنجید با: آب از جو رفته باز آید به جو (بهمنیار، ص 1)
آب رفته به جوی آمدن، کنایه از بازیافتن اعتبار و آبروی رفته. (عفیفی، ص 21)
تعبیر کنایی «آب رفته به جو بازگشتن» امروزه به کار می رود.
سر بسته سخن گفتن
حاجب بگتغدی امیر را سربسته گفت که غلامان امروز می گفتند که ما بر اشتر پیداست چند توانیم بود. (بیهقی، ص 826)
سر بسته سخن گفتن، کنایه از پوشیده و کنایت آمیز سخن گفتن، امروز نیز به کار می رود.
دندان تیز کردن
دندان تیز کرده بودند صاحبدیوانی رسالت را. (بیهقی، ص 845)
دندان به چیزی تیز کردن، کنایه از طمع ورزیدن، به طمع افتادن. (عفیفی، ص 1044)
دندان به چیزی تیز کردن، به خود وعدة آن دادن، به طمع آن افتادن. (دهخدا، ص 9794)
امروزه نیز به کار می رود.
پیچیده شدن کار
این کار هر روز پیچیده تر است. (بیهقی، ص 881)
کار پیچیده، درهم، مشکل، نه راست؛ سردرگم. (دهخدا، ص 5145)
امروز نیز به کار می رود.
به چشم دیگر نگریستن
و تا بوسهل رفته بود، مرا می نشاندند در مجلس مظالم و به چشم دیگر می نگریست. (بیهقی، ص 882)
کنایه از تفاوت دیدن از روی مهر یا احترام.
امروزه نیز به کار می رود.
غربیل کردن
از چپ و راست تیر روان شد سوی پیل تا مرد را غربیل کردند. (بیهقی، ص 937)
کنایه از سوراخ سوراخ کردن با اصابت تیر.
بسنجید با: «آبکش کردن» در اصطلاح عامیانة امروز.
مو در کار کسی نخزیدن
وز بومنصور مستوفی شنودم و او آن ثقه و امین بود که موی در کار او نتوانستی خزید. (بیهقی، ص530)
بسنجید با: مو به درزش نمی رود. (بهمنیار، ص 515)
«موی لای درزش نرفتن» در تداول امروز.
کنایه از راستی و درستی قولی و کاری، و نهایت اعتماد به آن.
باد کسی نشستن
سخن امیر همه با وی بود و باد طاهر و از آنِ دیگران همه بنشست. (بیهقی، ص 28)
بسنجید با: «باد کسی را خواباندن» یا «باد کسی خوابیدن» در تداول امروز.
باد کسی نشستن، از کبر و غرور و غـّرگی باز آمدن. باد کسی را خواباندن، وی را از غرور و تکبّر
فرود آوردن. (دهخدا، ص 3398)
مرگ حق است.
گفت: بدانید که مرگ حق است. (بیهقی، ص 619)
بسنجید با: مَثَل مرگ حق است ولی برای همسایه. (دهخدا، ص 8028)
در باورداشت عوام، وقتی گوش کسی زنگ می زند، می گوید: مرگ حق است، لا اله الاّ الله.
