«تاریخ بیهقی » یا حقی و سیدی
مقدمه
دکتر محمد جعفر یاحقی ، چند سال پیش در « بزرگداشت دکتر علی اکبر فیاض»(یاحقی ، 1384 ، 46-48 ) از «آگاهی ژرف و تامل سی ساله » استاد بیهقی پژوه خود در «دستنویسهای بیهقی » سخن گفته بود . این در حالی است که طی دو دهه گذشته بیهقی پژوهی در ایران ، خصوصا از چاپ سوم « تاریخ بیهقی به تصحیح دکتر علی اکبر فیاض » نام دکتر یا حقی با نام دکتر فیاض همراه بوده است . وی در مقدمه ای بر این چاپ ،از فهرست لغات و ترکیبات که خود تنظیم کرده و در چاپ دوم (1356)استفاده نموده است ،خبر می دهد .می توان گفت در طول سی و چند سال گذشته ،دکتر یاحقی با ارائه چاپهای تازه و کاملتری از تاریخ بیهقی شادروان دکتر فیاض و نیز "یادنامه ی ابوالفضل بیهقی "-حاوی سخنرانی های مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی (شهریور1349)-همواره به مطالعه و نشر تاریخ بیهقی و مطالعات بیهقی شناختی اهتمام داشته است.
اکنون که تاریخ بیهقی به تصحیح دکتر محمد جعفر یاحقی و مهدی سیدی (1388)با همکاری جمعی از دانشجویان و پس از پژوهشی شش ساله (همان ،بیست و هفت) ارائه گردیده ،نگاهی می کنیم اجمالا در آنچه به حاصل آمده است.
تصحیح
یاحقی و سیدی در اینکه"با شراکت به سراغ بیهقی و تصحیح و شرح آن"رفته اند –در حالی که تا امروز جز چاپ غنی –فیاض (تهران ،1324)همه چاپهای بیهقی را افرادی به تن واحد تعهد "کرده اند -،قولی از حسام الدین راشدی دانشمند پاکستانی در کنگره جهانی ابوالفضل بیهقی (مشهد،1349) را در نظر داشته اند که معتقد بوده است باید هیئتی "بنشینند و دسته جمعی به چاپ این کتاب اقدام کنند ."آنان در "دیباچه ی مصححان"(سی و یک – صد و پنجاه و دو )از "زندگی ،زمانه و آثار بیهقی "(سی و نه –هفتاد وهشت)،"ذکر بیهقی و تاریخ او در منابع کهن» (هفتاد و نه –هشتاد و شش)،"تاریخ بیهقی در بیرون از مرزهای زبان فارسی "(هشتاد و هفت – نود )و "مروری بر چاپهای تاریخ بیهقی "(نود و یک –صدوده )گفته اند.
یا حقی و سیدی " از آخرین روزهای زمستان 1382نخستین قدمها را برای مقابله ی تاریخ بیهقی فیاض با نسخه فاضلیه "برداشته اند . (بیست و هفت)اما تدریجا در تصحیح تاریخ بیهقی با24 نسخه سر و کار پیدا کرده اند .بنا به "معرفی نسخه های تاریخ بیهقی "(صد و یازده)نسخه ی فاضلیه در جمادی الاخر سال 1296به دست شخصی به نام میرزا داوود همدانی از روی نسخه ی دیگری نوشته و تصحیح شده است .(همان) نسخه ی Q از نسخه های مورد استفاده ی یاحقی و سیدی به خط همین شخص ثبت شده است .(صد و هجده )مرحوم ملک الشعراء بهار در یادداشتی در پایان این نسخه نوشته است :"اگرچه مشحون از اغلاط است لکن برای کار تصحیح تاریخ بیهقی بد نیست و حسن آن در این است که کاتب بی سواد بوده و از خود تصرفی در عبارات ننموده است ."(صد و بیست )نسخه های D وE برای یاحقی و سیدی ،شناسایی نشده اند .(صد و دوازده و صد و سیزده)نسخه ی Fتاریخ قابل ذکری ندارد و تنها معلوم است که از هند آورده شده است .(همان)نسخه G متعلق به کتابخانه ملی پاریس تاریخ "پنجم ربیع الاخرسنه ی 1274"دارد.(صد و چهارده)نسخه J"از نظر تصحیح تاریخ بیهقی اهمیتی ندارد » و نسخه K"در حیز شناسائی [مصصحان]قرار نگرفته است . »(صد و پانزده )نسخه Lهمان چاپ مورد استفاده نفیسی است که احتمالا فیاض هم از آن استفاده کرده . یا حقی و سیدی نیز "گاهی از آن "سود برده اند.(صد و شانزده )نسخه M"نسخه بی اعتباری است که کاتب یا نسخه ی ما در به سلیقه خویش تصرفات بسیاری در متن روا داشته و برخی جاها را به کلی عوض کرده است ."نسخه Nتاریخ کتابت ندارد .(صد و شانزده )اما فیاض تاریخ کتابت آن را قبل از قرن نهم حدس زده است .این نسخه که کاتب آن کم سواد بوده و عین کلمه را نقاشی می کرده (صد و هفده)در کنار نسخه uمتعلق به کتابخانه دیوان هند لندن (صد و بیست و یک )نسخه Wمتعلق به کتابخانه موزه ی بریتانیا "بدیع ترین و تحفه ترین نسخه ی شناخته شده ی تاریخ بیهقی "(همان)و نسخه ی Xمحفوظ در کتابخانه ی موزه ی بریتانیا که "نسخه ممتاز و نفیسی است"با ضبطهای مشترکی که داشته اند ،به مصححان کمک کرده اند تا مقدار بیشتری از مشکلات بیهقی را حل کنند.در بین دیگر نسخ مورد توجه یاحقی و سیدی نسخه T نیز "نسخه ی معتبر" شناخته شده .(صد و بیست و یک )بنابراین می توان گفت در بین 24نسخه ای که مصححان دیده و از هر کدام به نوعی استفاده کرده اند (صد و سی)دو نسخه WوX-در واقع نسخه های متعلق به کتابخانه موزه ی بریتانیا –در تصحیح تازه ی تاریخ بیهقی اصل بوده اند.
ساختار
تاریخ بیهقی به تصحیح یاحقی و سیدی در طرح جلدی زیبا با رنگهای ملایم سبز و قهوه ای رنگ و رو رفته به نشانه ی کهنگی و در بر دارندگی متنی کهن انتشار یافته ،با گرافیک چشم نواز و قابل قبول به صورت برچسب هایی الصاق شده بر روی جلد و عطف آن.گویا بنا بوده است که در سه جلد ،این اثر منتشر شود :جلد اول متن کتاب ،جلد دوم توضیحات و تعلیقات و جلد سوم ضمیمه ای درباره ی تاریخ بیهقی که حاوی چندین مقاله است .(رضی ،157)اما عملا این تصحیح تاریخ بیهقی در2 جلد منتشر شده است .جلد اول شامل دیپاچه ی [مفصل]مصححان،متن تاریخ بیهقی ،ملحقات شامل مقدمه بعضی نسخه های خطی ،ترجمه ی دو متن عربی تاریخ بیهقی و حکایت محبوسی بزرجمهرو فهرستهای اعلام تاریخی و جغرافیایی و جلد دوم شامل تعلیقات ، 12فهرست گوناگون از "لغات و ترکیبات "تا "عربیات "و کتابنامه .یقینا تنظیم چند نمونه تعلیقات یا فهرستهای گوناگون تلاش در خور تقدیری است که مصصحان محترم برای افزودن بر کارایی های این چاپ صورت داده اند .
در آنچه به عنوان «دیپاچه مصححان » ارائه شده ، «زندگی، زمانه و آثار بیهقی » با جامعیت و ایجاز تنظیم گردیده و توانسته دو صبغه تاریخی و ادبی این اثر را نیز توامان توضیح دهد . یکی از امتیازات قابل ذکر درج صفحه ، یا صفحات مربوط به هر علم تاریخی یا جغرافیایی در متن تعلیقات و در انتهای هر توضیح و تعلیق است . این دقت نظر دو سویه است . به گونه ای که در نمایه واژه ها یا اعلام نیز صفحه ای که تعلیق به آن تعلق گرفته ، برجسته و معین شده است . در این توضیحات در هر مورد که با نام سلسله ای حکومتی و خاندانها و اشخاص حکومتگر همراه می شده، شجره ای برای شناساندن اجداد هر خاندان و احفاد انان تنظیم گردیده است .
اشاره
در کنار محسنات ، اما در حاشیه چند نکته دیگر نیز قابل ذکر به نظر می رسد :
تاریخ بیهقی به تصحیح آقایان یا حقی و سیدی دو کتابنامه دارد : کتابنامه دیپاچه مصححان و کتابنامه تعلیقات . اما خود از کتاب نامه جامع بی بهره است و در صورت تنظیم می توانست ابعاد مراجعات مصصحان را نشان دهد ، خصوصا که با اوردن مقالاتی در دیپاچه مصححان ، نیز مقدمه بعضی از چاپهای پیشین تاریخ بیهقی ، تعلیقات فراوان که مدخلهای فراوانی از آنها در حد مقاله ای کوتاه شکل گرفته است و انواع فهرست های منضم ، به قدر تحقیقی مفصل و جامع قلم زده اند . بنابه دو کتابنانه موجود میتوان گفت در این تصحیح ، رجوع به آثار منتشره در حوزه بیهقی پژوهی در روسیه و کشور فارسی زبان تاجیکستان یا مغفول مانده و یا در کتابنامه منعکس نگردیده است . تنها در دیباچه مصححان (هشتاد و هفت) اشاره ای شده که «بار تولد محقق نامدار اتحاد شوروی سابق از تاریخ بیهقی به عنوان یکی از مهم ترین منابع کار های متعدد خود در مورد ترکستان و آسیای مرکزی سود برده » نیز در همین بخش یعنی «تاریخ بیهقی در بیرون از مرزهای زبان فارسی »گفته شده « منتخبی از تاریخ بیهقی در 1939 در لنینگراد و مسکو ، و متن کامل آن با مقدمه و شرح و توضیح ا . ک آرندس با عنوان تاریخ مسعودی در سال 1962 در تاشکند منتشر و در سال 1969 در مسکو تجدید چاپ شد »( هشتاد و هشت )
در بخشی از دیباچه مصححان یعنی « مروری بر چاپ های تاریخ بیهقی »(نود و یک - صد و ده) و «معرفی نسخه های تاریخ بیهقی» (صد و یازده – صد و سی و چهار) تصویر بعضی از چاپ ها و نسخه های این اثر ارجمند ارائه گردیده است که اگر درشت تر و خوانا تر به چاپ می رسید ، بیشتر بر غنا و استناد کار می افزود . از همین قبیل است دو نقشه پایان «دیباچه » که مثل تصاویر مذکور ریز و غیر خوانا است . نقشه ای البته در ابعاد مناسب در انتهای این کتاب به چاپ رسیده است که به خوبی تعدادی از اعلام شاخص جعرافیایی را نشان می دهد .
کلام آخر این است که آقایان یا حقی و سیدی با این تصحیح ، خدمتی ارزنده در حوزه بیهقی پژوهی از خود به یادگار نهاده اند که مطمئنا اشاره به پاره ای کاستیهای آن از ارج و اهمیت حاصل تلاش آنان نمی کاهد .
منابع
1- ابوالفضل بیهقی ، تاریخ بیهقی ، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض ، مقدمه و فهرست لغات از : دکتر محمد جعفر یا حقی ، چاپ سوم ، مشهد ، دانشگاه فردوسی مشهد ، خرداد 1375 .
2- ابوالفضل بیهقی ، تاریخ بیهقی ، مقدمه ، تصحیح ، تعلیقات ، توضیحات ، فهرست ها : دکتر محمد جعفر یا حقی ، مهدی سیدی ، چاپ اول ، 2 مجلد ، تهران ، سخن ، 1388 .
3- رضی ، احمد ، بیهقی پژوهی در ایران ، چاپ اول ، رشت : حق شناس ؛ تهران : انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی ، 1387 .
4- یا حقی ، محمد جعفر ، « بزرگداشت دکتر علی اکبر فیاض و رو نمایی تاریخ بیهقی » حافظ ، شماره 13 ، فروردین 1384 ، صص 46 -48 .
5- یا حقی ، محمد جعفر ، یادنامه ابوالفضل بیهقی ، مجموعه سخنرانیهای مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی ( مشهد ، 21 تا 25 شهریور 1349) چاپ سوم ، مشهد ، دانشگاه فردوسی مشهد ، پاییز 1386.
