حدیث خداوندی و بندگی» محمد دهقانی
بیهقی و تحلیل تاریخی واقعیت
شرق: «تاریخ بیهقی» از مهم‌ترین نثرهای کهن فارسی است که به دلایل مختلف برای زمانی طولانی مغفول مانده بود و در دوره معاصر بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. تأثیر «تاریخ بیهقی» در شعر و داستان‌نویسی مدرن فارسی انکارناپذیر است؛ با این حال جای خالی مطالعه و تحقیقی دقیق که ویژگی‌های مختلف این اثر کلاسیک را بررسی کرده باشد، همچنان وجود داشت تا اینکه چند سال محمد دهقانی کتابی با عنوان «حدیث خداوندی و بندگی» منتشر کرد که به واقع اثری مهم و اتفاقی درخور‌توجه بود. پژوهش دهقانی نه‌فقط در زمینه بررسی «تاریخ بیهقی» حایز اهمیت است؛ بلکه به‌طور کلی شیوه تازه‌ای از نقد و بررسی متون کلاسیک فارسی ارائه داده است. به‌واسطه آثار متعددی که دهقانی تاکنون درباره نویسندگان و شاعران کلاسیک فارسی منتشر کرده، می‌توان گفت که او از معدود پژوهشگران و نویسندگانی است که هم با آثار کلاسیک فارسی آشنا است و هم از نظریه‌های مدرن نقد ادبی شناخت دارد و اینها باعث شده‌اند که پژوهش‌های او درباره متون کلاسیک فارسی متمایز از دیگر آثار منتشر‌شده در این زمینه باشند.
دهقانی در «حدیث خداوندی و بندگی»، هم به معرفی مفصل این اثر می‌پردازد و هم تلاش می‌کند که جنبه‌های مختلف این شاهکار نثر فارسی را از نظر تاریخی، ادبی، اجتماعی و روان‌شناختی بررسی کند. یکی از وجوه مهم کار دهقانی نگاه تاریخی و به عبارت بهتر توجه به بستر اجتماعی و تاریخی اثر است. این ویژگی در کار دهقانی نه‌فقط در این کتاب بلکه در مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» او هم دیده می‌شود؛ مجموعه‌ای مفصل که به تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام مربوط است و تاکنون چندین عنوان از آن در نشر نی منتشر شده است. دهقانی چند سال پیش این پروژه مفصل را از عصر سامانی آغاز کرد و قصد دارد مهم‌ترین شاهکارهای ادبی و فرهنگی ایران پس از اسلام را در قالب این مجموعه نقد و بررسی کند. نقطه آغاز این مجموعه ایران پس از اسلام است؛ چراکه امروز از ادبیات قبل از اسلام چیز زیادی در دست نیست و این مقدار اندکی هم که به جا مانده، عمدتا یا متون و بیانیه‌های مربوط به حاکمان و اهل قدرت است که یا به‌صورت کتیبه و سنگ‌نوشته به جا مانده یا در کتب پهلوی مربوط به دوره ساسانی آمده است. بخش دیگری از این متون نیز مربوط به آثار مذهبی آن دوران است که امروز فقط از جنبه تاریخ ادیان و سیر تحولات فرهنگی آن دوران حایز اهمیت است. در معرفی مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» آمده که کتاب‌های این مجموعه «برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند گزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلا چگونه بر آن تأثیر نهاده‌اند». این مجموعه می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با «تاریخ عمومی جهان» ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند، اشاره کند و به‌این‌ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد. دهقانی در این مجموعه تلاش کرده شمایی از تاریخ ایران را در کنار ادبیات معرفی کند تا خواننده‌ای که این مجموعه را می‌خواند، در‌نهایت با تاریخ ایران و نوعی تحلیل تاریخی هم آشنا شود و نه اینکه صرفا اطلاعات خشک تاریخی به او داده شود. به عبارتی این مجموعه می‌کوشد بینش و نگرشی از تاریخ ایران به دست دهد تا خواننده بتواند در ذهن خودش درست مثل یک داستان آن را دنبال کند و صحنه‌های اصلی این تاریخ را به یاد بیاورد. دهقانی در این کتاب‌ها تلاش کرده تا با نگاهی تاریخی نشان دهد که شاهکارهای ادبی ایران در چه بستر اجتماعی و تاریخی پدید آمده‌اند و درواقع در این مجموعه به همان اندازه که شاعران و نویسندگان قدیم ایران مورد توجه قرار گرفته‌اند، مناسبات اجتماعی و تاریخی زمانه‌شان هم مورد توجه بوده است.
یکی دیگر از وجوه اهمیت کارهای دهقانی نگاه نقادانه او نسبت به سنت ادبی است. این ویژگی در پژوهش او درباره «تاریخ بیهقی» هم وجود دارد. دهقانی در بخشی از پیشگفتار «حدیث خداوندی و بندگی» درباره سیطره فرهنگ منظوم بر فرهنگ منثور نوشته: «شاعرانگی البته ویژگی بارز زبان فارسی است؛ اما آثاری مانند تاریخ بیهقی نشان می‌دهند که این زبان از آغاز ظرفیت آن را داشته است که از حد شعر و عالم خیال درگذرد و تصویری واقعی‌تر از جهان بیرون به دست دهد. این پرسش که چرا چنین ظرفیتی پس از بیهقی مغفول ماند و به اثر یگانه او هم تا قرن‌ها بعد و تقریبا تا عصر مدرن چندان توجهی نشد، البته جای بررسی دارد. روشن است که سیطره تفکر شاعرانه یا به تعبیر من، فرهنگ منظوم بر زبان فارسی و گویشوران آن موجب ضعف فرهنگ منثور در این زبان شده است. به هر تقدیر، بیهقی این جرئت و جسارت را داشته است که با زبانی پرورش‌یافته برای گریز از واقعیت و تحریف آن، به بازسازیی و تحلیل تاریخی واقعیت روی آورد». اینکه بیهقی چقدر در این کار موفق بوده یکی از انگیزه‌های محمد دهقانی برای نوشتن این کتاب بوده است. انگیزه دیگر او در این کتاب، تجلیل از بیهقی و تلاش مهم او برای تقویت فرهنگ منثور در برابر فرهنگ منظوم است که در دوران بیهقی هم غلبه داشته است. دهقانی در پیشگفتار کتاب از احتمالی صحبت کرده که اگر محقق شده بود، وضعیف فرهنگی ما تفاوت‌های زیادی پیدا می‌کرد: «اگر نویسندگان دیگری کار بیهقی را پی می‌گرفتند، امروز ما ایرانیان از پیکره فرهنگی دیگری برخوردار بودیم که به گمان من بسیار بیش از فرهنگ امروزین‌مان همخانه استدلال و عقلانیت می‌بود و ما را به درک عمیق‌تری از جهان واقع رهنمون می‌شد. افسوس که به موجب عوامل فراوانی که بخشی از آنها در این کتاب بررسی شده‌اند، تاریخ بیهقی تالی درخوری نیافت و مانند نویسنده صبور و فروتنش چندین قرن در بیغوله عطلت باقی ماند و آ‌ن‌گاه با تنی فرسوده اندک‌اندک از تاریکی انزوا بیرون آمد و نظر برخی از دانشمندان و پژوهندگان ایران و جهان را متوجه خود کرد».
دهقانی در کتابش برای آنکه خواننده امروزی درک بهتری از «تاریخ بیهقی» به دست بیاورد نخست ماجراها و داستان‌های اصلی و مهمی را که مربوط به پادشاهی غزنویان است، استخراج کرده و به ترتیب تاریخی دنبال هم آورده است. سپس روایت‌های فرعی را در بخشی که مربوط به سلسله‌های پیشین، از هخامنشیان تا سامانیان، است منظم کرده است. آنچه مربوط به خلفای اموی و عباسی می‌شده نیز در همین بخش آمده است. دهقانی همچنین واژه‌ها و عبارات دشوار را توضیح داده و سپس خود متن را از جنبه‌های مختلف مورد نقد و بررسی قرار داده است. دهقانی در بخشی دیگر از توضیحاتش درباره این کتاب نوشته: «این کتاب البته در وهله نخست با رویکردی ادبی نوشته شده و هدف اصلی آن آشناکردن خوانندگان با شاهکاری ادبی بوده که از حُسن اتفاق در قالب تاریخ نگارش یافته است. با‌این‌حال از پرداختن به جوانب تاریخی و فرهنگی شاهکار بیهقی هم غفلت نکرده‌ام. تاریخ بیهقی مثل هر شاهکار ادبی دیگری بازتاب روشنی است از جامعه و فرهنگی که خود در بطن آن پدید آمده و بالیده است. اگر خوب دقت کنیم، روحیات و خلقیات و رفتارهایی که در شخصیت‌های تاریخ بیهقی می‌بینیم، امروز هم در بسیاری از آدم‌های روزگار ما دیده می‌شود. از این نظر بیهقی شاید راوی صادقی برای خلق‌وخو و رفتار سیاسی و اجتماعی ما امروزیان هم باشد».
شرق: «تاریخ بیهقی» از مهم‌ترین نثرهای کهن فارسی است که به دلایل مختلف برای زمانی طولانی مغفول مانده بود و در دوره معاصر بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. تأثیر «تاریخ بیهقی» در شعر و داستان‌نویسی مدرن فارسی انکارناپذیر است؛ با این حال جای خالی مطالعه و تحقیقی دقیق که ویژگی‌های مختلف این اثر کلاسیک را بررسی کرده باشد، همچنان وجود داشت تا اینکه چند سال محمد دهقانی کتابی با عنوان «حدیث خداوندی و بندگی» منتشر کرد که به واقع اثری مهم و اتفاقی درخور‌توجه بود. پژوهش دهقانی نه‌فقط در زمینه بررسی «تاریخ بیهقی» حایز اهمیت است؛ بلکه به‌طور کلی شیوه تازه‌ای از نقد و بررسی متون کلاسیک فارسی ارائه داده است. به‌واسطه آثار متعددی که دهقانی تاکنون درباره نویسندگان و شاعران کلاسیک فارسی منتشر کرده، می‌توان گفت که او از معدود پژوهشگران و نویسندگانی است که هم با آثار کلاسیک فارسی آشنا است و هم از نظریه‌های مدرن نقد ادبی شناخت دارد و اینها باعث شده‌اند که پژوهش‌های او درباره متون کلاسیک فارسی متمایز از دیگر آثار منتشر‌شده در این زمینه باشند.
دهقانی در «حدیث خداوندی و بندگی»، هم به معرفی مفصل این اثر می‌پردازد و هم تلاش می‌کند که جنبه‌های مختلف این شاهکار نثر فارسی را از نظر تاریخی، ادبی، اجتماعی و روان‌شناختی بررسی کند. یکی از وجوه مهم کار دهقانی نگاه تاریخی و به عبارت بهتر توجه به بستر اجتماعی و تاریخی اثر است. این ویژگی در کار دهقانی نه‌فقط در این کتاب بلکه در مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» او هم دیده می‌شود؛ مجموعه‌ای مفصل که به تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام مربوط است و تاکنون چندین عنوان از آن در نشر نی منتشر شده است. دهقانی چند سال پیش این پروژه مفصل را از عصر سامانی آغاز کرد و قصد دارد مهم‌ترین شاهکارهای ادبی و فرهنگی ایران پس از اسلام را در قالب این مجموعه نقد و بررسی کند. نقطه آغاز این مجموعه ایران پس از اسلام است؛ چراکه امروز از ادبیات قبل از اسلام چیز زیادی در دست نیست و این مقدار اندکی هم که به جا مانده، عمدتا یا متون و بیانیه‌های مربوط به حاکمان و اهل قدرت است که یا به‌صورت کتیبه و سنگ‌نوشته به جا مانده یا در کتب پهلوی مربوط به دوره ساسانی آمده است. بخش دیگری از این متون نیز مربوط به آثار مذهبی آن دوران است که امروز فقط از جنبه تاریخ ادیان و سیر تحولات فرهنگی آن دوران حایز اهمیت است. در معرفی مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» آمده که کتاب‌های این مجموعه «برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند گزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلا چگونه بر آن تأثیر نهاده‌اند». این مجموعه می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با «تاریخ عمومی جهان» ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند، اشاره کند و به‌این‌ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد. دهقانی در این مجموعه تلاش کرده شمایی از تاریخ ایران را در کنار ادبیات معرفی کند تا خواننده‌ای که این مجموعه را می‌خواند، در‌نهایت با تاریخ ایران و نوعی تحلیل تاریخی هم آشنا شود و نه اینکه صرفا اطلاعات خشک تاریخی به او داده شود. به عبارتی این مجموعه می‌کوشد بینش و نگرشی از تاریخ ایران به دست دهد تا خواننده بتواند در ذهن خودش درست مثل یک داستان آن را دنبال کند و صحنه‌های اصلی این تاریخ را به یاد بیاورد. دهقانی در این کتاب‌ها تلاش کرده تا با نگاهی تاریخی نشان دهد که شاهکارهای ادبی ایران در چه بستر اجتماعی و تاریخی پدید آمده‌اند و درواقع در این مجموعه به همان اندازه که شاعران و نویسندگان قدیم ایران مورد توجه قرار گرفته‌اند، مناسبات اجتماعی و تاریخی زمانه‌شان هم مورد توجه بوده است.
یکی دیگر از وجوه اهمیت کارهای دهقانی نگاه نقادانه او نسبت به سنت ادبی است. این ویژگی در پژوهش او درباره «تاریخ بیهقی» هم وجود دارد. دهقانی در بخشی از پیشگفتار «حدیث خداوندی و بندگی» درباره سیطره فرهنگ منظوم بر فرهنگ منثور نوشته: «شاعرانگی البته ویژگی بارز زبان فارسی است؛ اما آثاری مانند تاریخ بیهقی نشان می‌دهند که این زبان از آغاز ظرفیت آن را داشته است که از حد شعر و عالم خیال درگذرد و تصویری واقعی‌تر از جهان بیرون به دست دهد. این پرسش که چرا چنین ظرفیتی پس از بیهقی مغفول ماند و به اثر یگانه او هم تا قرن‌ها بعد و تقریبا تا عصر مدرن چندان توجهی نشد، البته جای بررسی دارد. روشن است که سیطره تفکر شاعرانه یا به تعبیر من، فرهنگ منظوم بر زبان فارسی و گویشوران آن موجب ضعف فرهنگ منثور در این زبان شده است. به هر تقدیر، بیهقی این جرئت و جسارت را داشته است که با زبانی پرورش‌یافته برای گریز از واقعیت و تحریف آن، به بازسازیی و تحلیل تاریخی واقعیت روی آورد». اینکه بیهقی چقدر در این کار موفق بوده یکی از انگیزه‌های محمد دهقانی برای نوشتن این کتاب بوده است. انگیزه دیگر او در این کتاب، تجلیل از بیهقی و تلاش مهم او برای تقویت فرهنگ منثور در برابر فرهنگ منظوم است که در دوران بیهقی هم غلبه داشته است. دهقانی در پیشگفتار کتاب از احتمالی صحبت کرده که اگر محقق شده بود، وضعیف فرهنگی ما تفاوت‌های زیادی پیدا می‌کرد: «اگر نویسندگان دیگری کار بیهقی را پی می‌گرفتند، امروز ما ایرانیان از پیکره فرهنگی دیگری برخوردار بودیم که به گمان من بسیار بیش از فرهنگ امروزین‌مان همخانه استدلال و عقلانیت می‌بود و ما را به درک عمیق‌تری از جهان واقع رهنمون می‌شد. افسوس که به موجب عوامل فراوانی که بخشی از آنها در این کتاب بررسی شده‌اند، تاریخ بیهقی تالی درخوری نیافت و مانند نویسنده صبور و فروتنش چندین قرن در بیغوله عطلت باقی ماند و آ‌ن‌گاه با تنی فرسوده اندک‌اندک از تاریکی انزوا بیرون آمد و نظر برخی از دانشمندان و پژوهندگان ایران و جهان را متوجه خود کرد».
دهقانی در کتابش برای آنکه خواننده امروزی درک بهتری از «تاریخ بیهقی» به دست بیاورد نخست ماجراها و داستان‌های اصلی و مهمی را که مربوط به پادشاهی غزنویان است، استخراج کرده و به ترتیب تاریخی دنبال هم آورده است. سپس روایت‌های فرعی را در بخشی که مربوط به سلسله‌های پیشین، از هخامنشیان تا سامانیان، است منظم کرده است. آنچه مربوط به خلفای اموی و عباسی می‌شده نیز در همین بخش آمده است. دهقانی همچنین واژه‌ها و عبارات دشوار را توضیح داده و سپس خود متن را از جنبه‌های مختلف مورد نقد و بررسی قرار داده است. دهقانی در بخشی دیگر از توضیحاتش درباره این کتاب نوشته: «این کتاب البته در وهله نخست با رویکردی ادبی نوشته شده و هدف اصلی آن آشناکردن خوانندگان با شاهکاری ادبی بوده که از حُسن اتفاق در قالب تاریخ نگارش یافته است. با‌این‌حال از پرداختن به جوانب تاریخی و فرهنگی شاهکار بیهقی هم غفلت نکرده‌ام. تاریخ بیهقی مثل هر شاهکار ادبی دیگری بازتاب روشنی است از جامعه و فرهنگی که خود در بطن آن پدید آمده و بالیده است. اگر خوب دقت کنیم، روحیات و خلقیات و رفتارهایی که در شخصیت‌های تاریخ بیهقی می‌بینیم، امروز هم در بسیاری از آدم‌های روزگار ما دیده می‌شود. از این نظر بیهقی شاید راوی صادقی برای خلق‌وخو و رفتار سیاسی و اجتماعی ما امروزیان هم باشد».
