بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

 

بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

هفدهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی در محل موسسه شهر کتاب به بررسی و تحلیل «نمایش و تصویر در تاریخ بیهقی» اختصاص داشت که با سخنرانی دکتر زهرا حیاتی، چهارم اردیبهشت در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: تاریخ بیهقی یکی از متونی است که برای فارسی‌زبانان اهمیتی چندگانه دارد و از جنبه‌های گوناگون هنری، زبانی، تاریخی، ادبی و اجتماعی می‌تواند بررسی و تحلیل شود. گفت‌وگو‌ها، تصویرسازی‌ها و صحنه‌پردازی‌های فراوانی در حکایت‌ها و روایت‌های بیهقی ترسیم شده است که نمایشنامه‌نویسان و هنرمندان و نویسندگان می‌توانند به خوبی از آن بهره ببرند. در این نشست دکتر حیاتی نخست به پیشینه‌ی پژوهش درباره تاریخ بیهقی اشاره کرد و گفت: اگر بخواهیم پیشینه‌ی پژوهش درباره‌ی «تاریخ بیهقی» را دسته‌بندی کنیم، به نظر می‌رسد که با روند مطالعات نقد ادبی دهه‌ی ۳۰ انطباق دارد. گویا از این دهه تا تقریبا اواخر دهه‌ی ۷۰ بیشتر نگاه‌ها به متون بر مبنای نقد عمومی بوده و غالبا با بررسی‌های زبان‌شناختی و صناعات بلاغی ارتباط داشته است. در دهه‌ی ۸۰ رویکردهای جدی‌تر آغاز شد و در این دهه سعی شد که از نقد معنای جدیدی بیرون کشیده شود یا حتا تولید شود. با این نگاه بود که منتقدان به سوی متون رفتند. از جمله‌ی آن گرایش‌ها، تاکید بر جنبه‌های داستانی و روایی متونی بود که به ظاهر غیر داستانی‌اند. نگاه به ظرفیت‌های نمایشی و سینمایی متون، دغدغه‌ی دیگر منتقدان بود. آغاز دهه‌ی ۹۰ دهه‌ی نقدِ نقد خواهد بود و آن‌چه انجام شده است با نگاه دیگری بازبینی خواهد شد.
بررسی هنجارهای روایی فیلمنامه‌های سینمای کلاسیک در تاریخ بیهقی
آن‌هایی که جنبه‌های نمایشی «تاریخ بیهقی» را بررسی کرده‌اند نگاه اغلبشان بر هنجارهای روایی فیلمنامه‌های سینمای کلاسیک بوده است. تاکید این تحقیقات بر آن است که متن می‌تواند روایتی باشد از واقعه‌ای که ما به‌ازاء بیرونی دارد. همه‌ی تاکید‌ها هم بر بیان یک وضعیت، یا یک واقعیت بیرونی، است. دلیل آن هم چنین است که حجم تاریخی سینما به یک سینمای داستان‌گو بازمی‌گردد. در چنین سینمایی نقلِ داستان مهم است. بیشترین رابطه میان ادبیات و سینما نیز اقتباس ادبی بود. هدف نیز تنها این بود که به سراغ متونی بروند که جنبه‌ی روایتی دارند.
کسانی که با این نگاه «تاریخ بیهقی» را بررسی کرده‌اند، عناصر روایی این متن را با الگوی روایت در سینمای کلاسیک سنجیده‌اند. اول از همه هم سراغ پیرنگ رفته‌اند. می‌دانیم که ماجراهای «تاریخ بیهقی» با داستان پهلو می‌زنند. این ماجرا‌ها با شیوه‌ی داستانی سینما هماهنگ است. شرط پیرنگ تکیه بر زنجیره‌ی عِلیِ شخصیت محور و گزینش رویداد‌ها و ایجاد یک ساختار هماهنگ و یک‌دست بین رویداد‌ها برای رسیدن به هدف است. البته این سخن تازه‌ای نیست. بسیارانی گفته‌اند که بیهقی تنها یک مورخ نیست. چون رویداد‌ها را گزینش کرده و معنای خاص خود را به خواننده القاء کرده است. پس «تاریخ بیهقی» یک متن روایی است، نه صرفا یک گزارش تاریخی.
بیهقی با چیدمان رویداد‌ها، روایتی هنرمندانه و خلاقانه آفریده است
در «داستان حسنک وزیر» این پیرنگ داستانی را می‌بینیم. در این بخش، رویداد‌ها گزینش شده‌اند و بین آن‌ها یک رابطه‌ی سازمندی وجود دارد. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که اگر بیهقی فقط یک گزارشگر بود، رویدادهای این داستان می‌توانست به گونه‌ی دیگری چیده شود و‌‌ همان واقعه‌ی تاریخی هم گزارش شود. مثلا روایت کینه‌ی بوسهل به حسنک حذف شود و بوسهل مرد محترمی نشان داده شود که تنها حسنک را به مجازات می‌رساند. در انتهای داستان نیز بوسهل مرد محترمی باقی بماند. اگر بیهقی چنین می‌کرد هیچ اتفاقی در گزارش تاریخی او نمی‌افتاد اما او چنین نکرده و با چیدمان رویداد‌ها، یک روایت هنرمندانه و خلاقانه آفریده است. بعد از پیرنگ می‌توان ساختار بیرونی اثر را بررسی کرد.
ساختار بیرونی پیرنگ، در الگوی روایت سینمای کلاسیک تعریف‌هایی دارد. کسانی که دست به بررسی تطبیقی می‌زنند، شیوه‌ی مسلط روایت در فیلم داستانی را تعریف می‌کنند. می‌دانیم که قبل از هر چیز در فیلم با محدودیت زمانی روبه‌رو هستیم. پس باید یک پیوند زمانی و یک رابطه‌ی عِلی جدایی را میان رویداد‌ها برقرار کرد. مثلا در ۳۰ دقیقه‌ی اول شخصیت‌ها با ویژگی‌های روان‌شناختی‌شان معرفی می‌شوند و هدف داستان گفته می‌شود. به همین گونه ۶۰ دقیقه‌ی میانی جولانگاه کشمکش‌ها خواهد بود. بخش آخر ۳۰ دقیقه‌ای است که در آن نقطه‌ی اوج و گره‌گشایی روی می‌دهد.
داستان حسنک وزیر قابلیت سینمایی دارد
اگر بخواهیم پیرنگ داستانی «تاریخ بیهقی» را با چنین ساختاری انطباق بدهیم، یک چهارم نخستِ داستان باید اهداف فیلمنامه باشد و دو چهارم مطابق با ۶۰ دقیقه‌ی فیلم باشد و یک‌چهارم پایانی گره‌گشایی انجام شود اما آیا در «تاریخ بیهقی» رویداد‌ها به همین گونه چیده شده‌اند؟ آیا بخش میانی که باید پُر از کشمکش باشد، در این داستان دارای تقابل و کشمکش است؟ در پیرنگی که بدین شکل تعریف کردیم، چنین نیست اما در کلِ داستان این‌گونه است. در کل داستان حجم مطالبی که به کشمکش‌ها پرداخته شده است، بسیار است و به‌‌ همان اندازه است که مخاطب سینمایی را جذب می‌کند. این‌جاست که می‌بینیم بیهقی با آنکه مورخ وفاداری بوده اما در مقام یک روایتگر هنرمند، بخش میانی را اطناب داده است.
جذابیت‌های ساختار بیرونی پیرنگ به ما می‌گوید که در متن می‌توان به دنبال جذابیت‌های دیگر هم بود. این جذابیت‌ها درون پیرنگ تعبیه شده است. به هر حال الگوی ساختار درونی پیرنگ در فیلم داستانی چنین است که این الگو‌ها باید در پی هم بیایند. این مساله مستلزم شگردهای خاصی است. عمده‌ترین آن‌ها چنین است که چگونگی اطلاع‌رسانی راوی از رویداد‌ها باید بسیار حساب ‌شده باشد و جنبه‌ی واقع‌گرایی به واقع‌گراییِ داستانی تبدیل شود. باید حرکت و سرعت در ذات «داستان حسنک وزیر» باشد تا بتوانیم ادعا کنیم که قابلیت سینمایی دارد. از سوی دیگر، اطلاع‌رسانی که یک فیلمنامه‌نویس در متن جا می‌دهد باید به گونه‌ای باشد که قدرت پیش‌بینی مخاطب را در دست بگیرد. یکی از اصلیترین لذت‌های درام، پیش‌بینی کردن رویدادهاست. این پیش‌بینی‌ها احساسات مختلف را در ما برمی‌انگیزد. در فیلم کلاسیک، اطلاع‌رسانی حتما کامل است. پس راوی یک دانای مطلق است و معمولا چیزی را مخفی نمی‌کند.
حسنک وزیر داستانی کُند و ملامت‌بار یا داستانی پویا؟
در «داستان حسنک وزیر» تعلیق اول هنگامی است که بوسهل سعی می‌کند امیر مسعود را قانع کند که بیهقی را بکشد. مسعود می‌گوید: «تا بیندیشم». این سخن ایجاد تعلیق می‌کند. تعلیق دوم وقتی است که خواجه احمد حسن از عبدوس می‌خواهد که سلطان مسعود را از کشتن حسنک بازبدارد. می‌گوید: «تا توانی خداوند را بر آن دار که خون حسنگ ریخته نیاید». در این‌جا مخاطب می‌اندیشد که آیا سرنوشت حسنک قطعی است؟ تعلیق سوم وقتی است که بوسهل از حسنک دفاع می‌کند. در این‌جا بیم و امید خواننده زیاد می‌شود. تعلیق چهارم وقتی است که خرید و فروش اموال حسنک را می‌بینیم. بیم ما از سرنوشت حسنک دو برابر می‌شود.
در تعلیق‌های آخر، هنگامی که حسنک را برای بر دار کشیدن می‌آورند، بیهقی با نمایش دادن آشوب مردم، بیم را بیشتر می‌کند. نمونه‌های دیگر در ساختار درونی پیرنگ، الگوی حرکت است. حرکت‌های یک فیلم در چند زمینه است. یکی در ساختار درام است و حرکت، ماجرا‌ها را رو به جلو می‌راند. حرکت دوم در پیوند نما‌ها (تدوین) است. هر اندازه دوربین حرکت بیشتری داشته باشد، فیلم پویا‌تر خواهد بود و ضرباهنگ بیشتر است. اکنون باید پرسید که آیا «داستان حسنک وزیر» داستانی کُند و ملامت‌بار است؟ یا داستانی پویاست که ذهن را سریع پیش می‌برد؟ گردش ایجاز و اطناب در بیان رویدادهای این داستان، سرعت و حرکت را در ساخت داستان تنیده است. دیگر آنکه وجود دو یا چند خُرده روایت در شیوه‌ی روایت-گویی بیهقی، یادآور تدوین موازی در سینماست. سایر الگو‌ها، همانند شخصیت‌پردازی، فضاسازی، پردازش فضا و مکان، بحث مفصلی دارد.
هر بخش از تاریخ بیهقی در یک نمای سینمایی جای می‌گیرد
برخی از شخصیت‌پردازی دراماتیک در «داستان حسنک وزیر» نمایشی است. زیرا همه‌ی جنبه‌های یک شخصیت را توصیف می‌کند. بیهقی تمام جزییات موقعیت اجتماعی و پایگاه شغلی شخصیت‌ها را بیان می‌کند. خصلت‌های درونی آن‌ها را نیز می‌آورد. شخصیت‌های او عمق و بُعد دارند. به‌ویژه شخصیت مسعود رنگارنگ توصیف شده است. این را نیز باید دانست که بیشتر از ۹۰ درصد گفت‌وگو‌ها در «تاریخ بیهقی»، گفت‌وگوهای نمایشی است.
مولف «تاریخ بیهقی» در مقام یک راوی بسیار کم‌رنگ است و نشان دادن ویژگی شخصیت‌ها برعهده‌ی دیالوگ‌هاست. حدود ۴۵ گفت‌وگو در «داستان حسنک وزیر» هست که دلالت ضمنی دارند. گفت‌وگوهای بوسهل زوزنی به ما می‌گوید که او حیله‌گر و کینه‌جو و سنگدل است. گفت‌وگوهای خواجه احمد حسن می‌مندی نیز نشان می‌دهد که او مصلحت‌جو و انسان‌دوست است. برخی از سینماگران می‌گویند که هر بخش از «تاریخ بیهقی» را می‌توان در یک نما آورد اما من حدس می‌زنم که با یک کلوزآپ این قصه تمام نمی‌شود. در صحنه‌ی اعدام حسنک، یک لانگ‌شات داریم. مولف «تاریخ بیهقی» کلوزآپ‌های متعدد به ما می‌دهد. در نتیجه چنان به حسنک نزدیک می‌شویم که گویی گلویمان می‌گیرد!

درباره دکتر زهرا حیاتی :

• دکتری، دانشگاه تربیت مدرس (سال ورود 1383 سال اخذ مدرک 1388)، عنوان پایان نامه: بازآفرینی تصویرهای مثنوی و غزلیات شمس در سینما، استاد راهنما: دکتر تقی پورنامداریان و دکتر اکبر عالمی، استاد مشاور: دکتر حسینعلی قبادی، درجه و نمره: عالی، 19.90
• کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس (سال ورود 1379 سال اخذ مدرک 1383)، عنوان پایان نامه: ظرفیت های ادب غنایی در بازآفرینی سینمایی (با تأکید بر منظومه خسرو و شیرین)، استاد راهنما: دکتر حسینعلی قبادی، استاد مشاور: دکتر اکبر عالمی، درجه و نمره: عالی، 20
• کارشناسی، علامه طباطبایی (سال ورود 1372 سال اخذ مدرک 1376)

منبع :موسسه شهر کتاب   http://www.bookcity.org

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت اول

  تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید)  قسمت اول

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

 

          به یاد دارم که اولین شراره و گرمای جان‌بخش تاریخ بیهقی را وقتی حس کردم که در لحن و صدای نافذ استاد علوی‌مقدم نشست و مرا مثل یک موج، یک نوای خوشِ موسیقی باخودش بُرد. آن روزها احوال جناب دکتر به حد اعلا خوب و پر از انرژی و حتی می‌توان گفت که بسیار عالی بود بخصوص وقتی که رشته ادبیات فارسی در دانشگاه آزاد سبزوار به همت و پایمردی ایشان در سال‌های بین 64 و 68 داشت پای می‌گرفت و جمعی از استادان دانشگاه قدر و تراز اول مشهد را هم با خودش به همراه می‌آورد، انگار انرژی و توان جناب دکتر علوی‌مقدم جوشان‌تر شده بود. سرزندگی، لبخند، حوصله، کلام بی‌لکنت که گاهی آن تکیه کلام‌های استاد به تقلید هم می‌نشست و نیز حساسیت‌هایی که گاه‌گاه اوج می‌گرفت به خصوص اگر وقتی که کلمه‌ای را دانشجو به غلط ادا می‌کرد یا احیاناً در کلاسِ درسِ ادبیات با گویش محلی صحبت می‌نمود که استاد از آن نمی‌گذشت و اعتقاد داشت که دانشجوی ادبیات فارسی حتماً و الزاماً باید به زبان کتابت فارسی صحبت کند و سخن به مقتضای احوال بگوید و آداب معاشرت اجتماعی را اخذ نماید که همه از متون گرانسنگی همچون تاریخ بیهقی یا قابوسنامه یا اخلاق ناصری و غیره بود و فزون بر آن، تأکید خاصی داشتند تا دانشجو در مراودات و مراسالات به حُسن خُلق و شعایر اخلاقی و سیر و سلوک و شان اجتماعی برسد و از فضایل و معارف کریمه هم باز نماند و همه اینها در رفتار و کردار و متانت و شان ایشان چقدر بارز و آشکار بود و به هنگام ورود به کلاس درس، نمودی استوار و غُراب می‌یافت که پنداری این خود ابوالفضل بیهقی است که وارد شده است و می‌خواهد از تاریخ پایه جاودانه خویش سخن بگوید. آری کلام ابوالفضل بیهقی با تأکیدات و فهم و معانی و دشواریابی استاد علوی چقدر آسان یاب می‌شد و چه راحت به ذهن ما شیفتگان متون ادب می‌نشست. عیار بازتاب درس تاریخ بیهقی در محضر استاد علوی‌مقدم به راستی بالا و سرآمد بود و همین جا لازم است تا نکته‌ای را خدمت دوستان متذکر شوم که باید همیشه مابین تفسیر متون با نقد و سنجش آن فرق گذاشت و به نظر بنده استاد متبحر آن است که نقد را به هنگام تفسیر متون همراه نسازد و ذهن دانشجو را بیشتر مشوش و ملتهب نسازد. ای بسا که منتقدان بنام، ما را با تأکیدات سبک از کتب و شاهکارهای بی‌همتای ادبیات گرفته‌اند و از این نظر بی‌گزاف جناب آقای دکتر علوی‌مقدّم خود مُفسری مجرّب و مُسلط درس تاریخ بیهقی بوده‌اند و هستند و از پس متون پیچیده‌ای همچون اخلاق ناصری که لاجرم لغات عربیش فراوان بود بر می‌آمدند و با تسلطی که به ادبیات عرب و علوم قرآنی داشتند، راه چنین متونی را هموار می‌ساختند از «تاریخ بیهقی» می‌گفتم: با تأکیدات و نوازهای فونتیک استاد دکتر علوی‌مقدم که هنوز هم از پی گذر این همه سال، باز هم در گوشم طنین‌انداز است و آن شاعر، آن شاعر گرانمایه سهراب سپهری چه خوب گفته است «دهان گلخانه فکر است» و آن دیگری فروغ فرخزاد را می‌گویم که در معیت اشعارش کلامی جاودانه و نغز دارد که می‌گوید «تنها صداست که می‌ماند» و در مصداق این سخن، هنوز هم کلاس درس تاریخ بیهقی و صدای آشنای استاد علوی، حضور زنده و توانا و ابدی دارد که بنده سعی خواهم کرد تا در شناخت کلام ابوالفضل بیهقی حتماً از برخی ملاحظات و نقطه نظرات ایشان بهره‌مند شوم و نکته مهمی را که همین جا در سرآغاز این مطلب باید متذکر شوم و به عرض دوستان ارجمندم برسانم همانا مجزا بودن دو کتاب «تاریخ بیهقی» و «تاریخ بیهق» است که اولی را ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی اهل دیه حارث‌آباد بیهق نگاشته است که او در سال 412 هجری قمری در دیوان رسالت امیر محمود غزنوی و بعدها امیرمسعودی غزنوی گمارده می‌شود که محتوا و موضوع مقاله حاضر ما هم مربوط به همین کتاب است اما کتاب دیگری به نام تاریخ بیهق وجود دارد که مؤلف آن ابوالحسن علی‌بن زید بیهقی ملقب به ابن‌فندق است که خود شرحی است راجع به محیط جغرافیایی بیهق و مردمان آن و نیز احوال بزرگان و ادبیان و محدثینی که از این نواحی به پا خواسته‌اند و همچنین شرح تاریخ مختصر این ناحیت است که سند معتبری از ولایت بیهق به شمار می‌آید که امروز، شهر باستانی سبزوار، تالی بیهق و مرکز آن محسوب می‌شود

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت دوم

  تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید)  قسمت دوم

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

بیهقی در تاریخ پایه خود یک مسافر غریب تک تاز است که همیشه در برگستوانِ باره خود یک آسمان مطلب و نگاشته دارد که همیشه هم مملو از عبرت‌ها و نکته‌ها و دقت‌های تاریخی و اجتماعی است مسافر ما گاه در زمین داور است و گاه در دشت‌های شاه بهار و گاه با نگاه تیزبین و موشکافش از میان باغ‌های عَدنایی و سَدره می‌گذرد و از نشاط شراب امیرانِ شادخوار و لابه‌گو. پرده بر می‌دارد و گاهی زیبایی بهار را با احساس شاعرانه و دلنواز در دشت‌های حورانه و نخشب می‌بیند و می‌نگارد که هر صبحگاه باغچه‌های آن به گل نشسته‌اند و هوا را عطر‌افشان می‌سازند رباط‌های آباد و فراوه و رزان، دامن می‌افشانند و تا مرزهای غور و فراه و هرات کشانده می‌شوند و بادهای فرحبخش، در دشت‌های سبز حورانه و شاه بهار می‌پیچد تا تو در اعجاز زبان مکتوب ابوالفضل بیهقی، قول فیلسوف معاصر هایدگر را بپذیری که گفت: زبان‌سرای وجود است.

          محرک و انگیزه هر کسی را هدفش مشخص می‌سازد و اهداف به مثابه نیازهای آدمی تلقی می‌شود تا همیشه تأمین‌کننده تعلقات خاطر و موجودیت و حفظ نفس باشند و در چنین استنباطی لامحاله ادبیات هم سمت و سوی و هدفی را دارد که به نوعی پاسخگویی نیازهای باطنی و اجتماعی و آموزشی و زیبایی‌شناسی است که همیشه جان آدمی را به کوشش و بی‌قراری و جویندگی و پویندگی و اراده‌های استوار وامی‌دارد و در یک کلام، ادبیات نقش فرهنگ‌ساز و روان‌پروری بسیار بالایی دارد. ادبیات ناخودآگاه یک نیاز باطنی است که بعداً رویت اجتماعی می‌یابد و توان خوبی برای بیان لفظ و معنی و همچنین احوالی است که تاریخ بیهقی به عنوان یک اثر برجسته ادبی در خوانش خود، همگان را فرامی‌خواند و انگیزه می‌دهد تا در شناخت دقایق آن کوشا باشند و فراخوان بیهقی برای من از زُمره چنین پدیده و جایگاهی است که همیشه مرا بی‌تاب و بی‌قرار ساخته و می‌سازد. بیهقی حتی جغرافیا و محیط رویدادهای روزگار خویش را هم پر از جمال و جلوة نیکو می‌سازد و یادهای دلاویز را به خاطر می‌آورد. مثلاً در زمین داور چنین می‌گوید: «باتکین }از سیستان{ با خویشتن صدوسی طاووس نر و ماده آورده بود. گفتندی که خانه زادند به زمین داور. در خانه‌های ما از آن بودی. بیشتر در کُنبد‌ها بچه می‌آورندی، و امیرمسعود ایشان را دوست داشتن و به طلب ایشان، بر بام‌ها آمدی و به خانه ما در گنبدی، دو سه جای خانه و بچه کرده بودند.» و این متن گذشته از احوال و اطلاع‌رسانی آن زمان، با ایجاز تمام، یک صحنه به تمام عیار زیبایی‌شناسی را در هودج خیال می‌نشاند و ترابر بام‌هایِ دلاویزِ گذشته‌ها پرواز می‌دهد. تاریخ بیهقی همیشه مثل یک آیینه درخشان و صیقل خورده، روزگار خویش را منعکس می‌سازد و چون جویبار روان و مفرحی، هنر و فرهنگ گذشته ایران زمین را به دوران ما جاری و ساری می‌کند تا در بازسازی و بازگفت خویش، اثری برجسته دیگری مثل کلیدر دولت‌آبادی خلق شود.

تاریخ بیهقی اثری است که گاه داد حماسه را می‌ستاند و مردانی را می‌نمایاند که سترگ و جانانه‌اند که به نقل و قول مؤلف چنین نگاشته می‌شودند: «و من که بوالفضلم می‌گویم که چون علی، مرد، کم رسد» و احوال این علی قریب چنان است که فرد می‌داند که این عاجزان خداوند زاده‌ای مثل سلطان مسعود بنگذارد تا او زنده ماند و انگار علی قریب از مرگ خویش کاملاً مطلع است . اما با این حال او به سوی هرات و به سوی سلطان مسعود می‌رود تا تدبیر خاندان خویش و شرف خود را حفظ نماید. بدین‌گونه می‌بینیم که چه سان روزِ علی قریب به پایان می‌رسد:

          «علی قریب را استوار کرده بودند. چون به صفه رسید، سی غلام اندر آمدند و او را بگرفتند و قبا و کلاه و موزه از وی جدا کردند، چنانکه از برادرش کرده بودند، و در خانه‌ای بردند که در پهلوی آن صفه بود.

          فراشان ایشان را به پشت برداشتند که با بندگران بودند و این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد و احمق کسی باشد که دل درین گیتی غدار فریبکار بندد و بزرگامردا که او را دامن قناعت تواند گرفت و حرص را گردن فروتواند شکست. (220) ابوالفضل بیهقی در نشان دادن کار و سرانجام این مردان دلیر، پند آخرین خودش را مثل فردوسی توسی چنین بیان می‌کند «و آفتاب زرد را چنان شد که گفتی هرگز مسکن آدمیان نبوده است.»

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت سوم

  تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید)  قسمت سوم

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

در تاریخ بیهقی سرنوشت حسنک وزیر هم خود یک صحنه ماندگار و جاودانی از غرور شکوه مردان نامی‌ است که مرگ را با خونسردی تمام، خوارش می‌داند و چنان است که از مرگ مردانه او، همه خلق، به درد گریستند. یکی نمودارترین تراژدی‌ها در تاریخ بیهقی از آنِ عبدالله زبیر است که در خواننده روح حماسی و تهوّر ایجاد می‌کند: «عبدالله همه شب نماز کرد و قرآن خواند وقت سحر غسل کرد و نماز بامداد به جماعت بگزارد و زره بپوشید و سلاح بست و در عرب هیچ کس جنگ پیاده چون وی نکرده است و در وقت، مادر را در کنار گرفت و بِدرود کرد و مادرش زره‌ بر وی راست می‌کرد و بغلگاه می‌دوخت و می‌گفت: دندان افشار با این فاسقان تا بهشت یابی چنانکه گفتی او را به پالوده خوردن می‌فرستد و البته جزعی نکرد، چنان‌که زنان کنند ـ شقاوت حاکمان و قدرت‌پرستی سلاطین جبار در پایان کار امیرمحمد برادر سلطان مسعود خود به یک عبرت‌آموزی دردناک و تفکر برانگیز تاریخ مبدل می‌شودکه سخت جانگداز  و رقت‌انگیز است: «حاجب پیغام داد که فرمان چنان است که امیر را به قلعه مندیش برده آید امیرمحمد چون این بشنید بگریست و دانست که کار چیست، اگر خواست و اگر نخواست، او را تنها از قلعه فرود آوردند و غریو از خانگیان برآمده امیرمحمود از مهد بزیر آمد و بند داشت، با کفش و کلاه ساده و قبای دیبای لعلی پوشیده دو تن سخت قوی، بازوان او گرفتند و ما وی را بدیدیم و ممکن نشد خدمتی یا اشارتی کردن، گریستن بر ما افتاد.

          در تاریخ بیهقی افرادی که مورد قهر و غضب و انتقام و تسویه حساب‌های شخصی سلطان مسعود واقع می‌شوند عبارتند از:4

 

1 ـ علی قریب، حاجب بزرگ.

2 ـ حسن وزیر.

3 ـ آلتون تاش خوارزم شاه که یکی از ارکان مهم حکومت محمودی بود و وقتی که می‌شنود سلطان مسعود قصد جانش را کرده است می‌گریزد.

4 ـ اریارق حاجب هندوستان.

5ـ غازی سپاه سالار که هر دو از طرفداران سرسخت مسعود بودند و سرانجام به غضب او دچار شدند.

6 ـ امیریوسف برادر سلطان محمود غزنوی که سلطان مسعود اور را می‌گیرد و به قلعه‌ای در بند می‌کند که از فرط اندوه، دق می‌کند و می‌میرد.

7 ـ سرانجام شخص امیرمحمد که به دلتنگی و داغ روانه قلعه مندیش می‌شود و سرنوشت تیره‌ای می‌یابد.

آری همپای سرنوشت همه اینها ابوالفضل بیهقی آژیر و هشدار می‌دهد که این مهتران و اعیان درباری که همیشه در رفاه و ثروت غرقه‌اند و دارای کوکبه و دَبدَبه می‌باشند و مکنت و خدَم و حَشم دارند و خود در قباهای سقلاطون بغدادی و عمامه‌هایِ قُصب و کمربندهایی که هزار مثقال پیروزه داشت در پوشیده بودند و مال از زرینه و سیمینه و جامه‌های نابریده و مَرکب‌های خاص و قُبا و دستارهای نیشابوری و قاینی داشته‌اند. همه آن مال و منال به ناگهان از دست آنها بدر می‌رود و به قول بیهقی: آنها با قضا آمده چه توانست کردن؟ که ایزد عِزَّ ذکُره، به بندگان چنین چیزها از آن نماید تا عَجزِ خویش بدانند و همین جاست که جان کلام ابوالفضل بیهقی در عباراتی بسیار پر بار گنجانده می‌شود و اوج می‌گیرد: «و اگر زمین و آب مسلمانان به غُصْب بستُد، نه زمین ماند و نه آب، چندان غلام و ضیاع و اسباب و زر و سیم و نعمت هیچ سود نداشت، او رفت و این قوم که این مکر ساخته بودند نیز برفتند رحمه‌الله علیهم و این افسانه‌ بی‌ است با بسیار عبرت و این همه اسباب منازعت و مکاوحت از بهر حُطام دنیا به یک سوی نهادند. احمق مردا که دل درین جهان بندد که نعمتی بدهد و زشت بازستاند» در طنین کلام زنگدار و دلنشین چنین کلماتی است که همشهری او علی‌بن زید بیهقی می‌گوید: «خواجه ابوالفضل بیهقی .... استاد صناعت و مستولی بر مناکب و غوارب ... است» و آقای دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی اثر جاودانه او را، یکی از شاهکارهای بزرگ ادبیِ زبانِ شیرین فارسی می‌داند و از آن به عنوان یک مجموعه نفیس نثر فارسی یاد می‌کند و فزون به این، همگان به این شعر ادیب نیشابوری صحه می‌گذارند که گفت:

خواجه‌بوالفضلاروانت‌شاد‌در‌خُرّم‌بهشت          که‌روانمان‌زین کراسه مردمی شادان کنی

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت چهارم

 تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید) قسمت چهارم

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

در تعابیر و نشیبهات و لغاتی که در تاریخ بیهقی به کار برده شده آکنده از حلاوت و شیرینی و پسند ذوق است و انگیزندة دایمی جانِ من است: چون یال برکشید (چون بزرگ شد) زودزود (خیلی زود) اسن (بزرگسال) مَدروس (کهنه و فرسوده) ثقه (معتمد) دلنگیز(شجاع) غنود (آرمیده) دیرسال (سالهای بسیار) ریز و درشت و دردبیری، پیاده‌گونه(کم بهره و کم مایه) پّره (دایره و حلقه لشکر برای محاصره شکار) بُنه (رخت و اسباب) سنه (سال) برکشیده (ترقی داد) شادُروان (فرش منقش) یازیده (دراز شده) بداشته (آویخته) شمایان (شماها) می‌خواند همانا (احضار کند) سماط (سفره) هزاهز (شور و غوغا) آویزش (جنگ و پیکار) و دهها و صدها و هزار واژه شکفته و معطر که باید همه آنها را قدر شناخت. به راستی هم کتاب‌های متعددی که در پیرامون دیار و احوال و چگونگی ابوالفضل بیهقی کتاب او نگاشته‌اند خود، شایسته و مغتنم و دم به دم از دقایق و نکته‌های دیریاب آن مکتوب، آگاه می‌کند علاوه بر کتاب یادنامه ابوالفضل بیهقی که در سال 1349 در بزرگداشت بیهقی دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد چاپ شده کتاب‌های منتشر شده دیگری هم وجود دارد که به عنوان مثال می‌شود از کتاب‌های:

1 ـ تاریخ بیهقی به تصحیح سعید نفیسی.
2 ـ تاریخ بیهقی به اهتمام غنی و فیاض .

3 ـ تاریخ بیهقی به تصحیح علی‌اکبر فیاض.

4 ـ تاریخ بیهقی خطیب رهبر

5 ـ تاریخ بیهقی جعفر مدرس صادقی.
6 ـ تاریخ بیهقی منوچهر دانش‌پژو.

7 ـ تاریخ بیهقی شاهرخ موسویان.
8 ـ پیرپارسای بیهق.

9 ـ دیبای خسروانی.

10 ـ بیهقی تصویرگر زمان.
11 ـ زمانه، زندگی و کارنامه بیهقی.

12 ـ پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی

و الاماشاءا... کتابهایی که باید آنها را دید و خواند و از آنها لذت برد و با آن زندگی کرد و به یاری و مدد آنها نیرو گرفت و همراه دوستانی که همه اهل زادگاه ابوالفضل بیهقی هستند به تدارک احداث بنای یادبودی از ابوالفضل بیهقی افتادند که بعد از تلاش مستمر و دوندگی‌های فراوان اینک دارد به نتیجه می‌نشیند و در جوار ده حارث‌آباد سبزوار، مقدمه این بنای جانانه بیهقی فراهم می‌شود و می‌رود تا به همت و سعی دوستداران او، یادهای آن تاریخ‌نویس یگانه و ادیب تمام دوران‌های ادبیات فارسی را زنده و پایدار نگه بدارند که گفت: «اذا اراد الله شیئاً هیا اسبابه» (هنگامی که خداوند چیزی را اراده کند اسبابش را فراهم می‌کند).

(درج شده فصلنامه مهر سبزواری‌های مقیم مشهد)

تاریخ بیهقی تاریخ است یا ادبیات

این پرسش همیشه مطرح بوده است که تاریخ بیهقی تاریخ است یا ادبیات؟ 
کتاب بیهقی بی تردید متنی است ((تاریخی)) و مبتنی بر واقعیت که با قلمی فاخر، شیوا و موثر نوشته شده است. همین خصیصه ی دوم ، که در بیهقی به کمال هست سبب شده است که آن را به حوزه ی کارهای ادبی سخت نزدیک کند، تا اغلب آنها که به مرَ تاریخ توجه دارند، زبان آراسته و موثر بیهقی را که می تواند خواننده را در جریان حوادث تحت تاثیر قرار دهد و اورا با نویسنده هم عنان و هم عقیده کند، دور از واقعیت تاریخ دانسته و آن را یکسره اثری ادبی قلمداد کرده اند.
واقعیت این است که میتوان اثر بیهقی را متنی (تاریخی-ادبی) دانست که تاریخی حماسی و پر از اوج و نشیب را با قلمی فاخر و زبانی با شکوه و پرنیانی روایت کرده است.
کتاب بیهقی اگر تاریخ است پس چرا اینهمه دلنشین و تاثیر انگیز، و در عین حال خرد پذیر از کار در آمده است؟ (بیهقی) در واقع متنی است تاریخی و واقع گرا و نه اثری عاطفی و صرفا خیال پردازانه.
اما آیا هر اثر تاریخی حتی اگر با قلمی شیوا و فاخر نوشته شده باشد می تواند تا این حد به توفیق دست یابد و در میان آثار ادب یک ملت تا این پایه قله نشینی کند؟ 
تاثیر کلام بیهقی در چیست؟ در مضمون؟ در جادوی زبان؟ در اعتقاد و اخلاصی که نویسنده از خود نشان داده؟ یا هر سه؟
کتاب بیهقی آیا بیشتر ((خسروانی است یا پرنیانی)) ؟ و اصلا چرا بیهقی مورخ کتاب خود را دیبای خسروانی خوانده است؟ آیا میتوان گفت که او با این نامگذاری اثر خویش را متنی ((تاریخی ادبی)) دانسته است که تاریخی حماسی و پر اوج و نشیب را با قلمی زیبا و زبانی با شکوه و پرنیانی روایت کرده و بنایی چنان بزرگ افراشته است که ((ذکر آن تا آخر عمر روزگار باقی بماند)) 

تاریخ بیهقی،  مقدمه، تصحیح : دکتر محمد جعفر یاحقی و مهدی سیدی - جلداول

معرفی کامل بیهقی و تاریخ بیهقی

معرفی کامل بیهقی و تاریخ بیهقی 

«اما غرض من آن است که تاریخی پایدار بنویسم و بنایی بزرگ بر افراشته گردانم چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند». 

تاریخ بیهقی. ابوالفضل بیهقی مانند حکیم فرزانه توس، ابوالقاسم فردوسی، نیک می‌دانسته که اثرش از «باران و از تابش آفتاب» و گذر زمان گزندی نمی‌بیند. وی گلستانی ساخته که «همیشه خوش» مانده و عمرش «همین پنج روز و شش» نیست. او به خواننده ایرانی می‌گوید که«بنای برافراشته» اش تا «آخر روزگار» باقی خواهد ماند. 
بیهقی از دیوان‌سالاران عصر غزنوی بود که در دیوان رسائل کار می‌کرد. در طول تاریخ ایران، دیوان‌سالاران یا خواجه‌‌گان و به عبارتی میرزاها، همیشه بخش باسواد جامعه محسوب می‌شدند. بی‌جهت نیست که آنها را "اهل قلم" نامیده و در مقابل لشگریان "اهل شمشیر" قرار می‌دادند. گذری به آثار برخی دیوانیانی مانند: ابوالفضل بلعمی، خواجه نظام الملک، میرزا محمدخان استرآبادی و قائم مقام فراهانی مؤید این مطلب است. 
دیوان‌سالاران افرادی بودند که تمدن،‌ فرهنگ، آداب، آیین و از همه مهمتر تجربه و شیوه کشورداری ایرانی را نیک می‌دانستند و آن را سلسله به سلسله نگاه‌بانی می‌نمودند. بیهقی هم عضوی از خانواده دیوان‌سالاران ایرانی است که آداب و آیین نگارش را در محضر "بو نصر مشکان" آموخته است. 
ابوالفضل بیهقی در سال 385 هجری در حارث آباد بیهق (سبزوار) زاده شد. خانواده‌ی وی دودمانی "نژاده" بودند. پدرش حسین، از خواجه‌گان دربار به شمار می‌آمد و با بزرگان روزگار خویش نشست و برخاست داشت. از آغاز زندگی بیهقی اطلاعات زیادی در دست نیست. همین اندازه روشن است که هنگام کودکی در نیشابور دانش آموخته و چون به نوجوانی رسیده است در "دیوان رسالت" سلطان محمود غزنوی که ادیب و دبیر بزرگی چون بو نصر مشکان ریاست آن را بر عهده داشت، به شاگردی پرداخته است. بیهقی شخصی مورد اعتماد بود و خطی خوش داشت. از این رو اجازه داشت بسیاری از نامه‌ها و اخبار و احوال حکومت‌ها و شاهان را رؤیت کند. و به گفته خودش «و این اخبار بدین اشباع که می‌خوانم از آن است که در آن روزگار معتمد بودم و به چنین احوال کسی از دبیران واقف نبودی مگر استادم، بونصر».(تاریخ بیهقی/886) 
بیهقی فرزانه‌ای قدر شناس است. وی بارها از استادش، بونصر مشکان، به بزرگی و نیکی یاد کرده و او را از جمله نوادر روزگار دانسته است. او پس از درگذشت مشکان از روش‌رایی، کاردانی و رنج سی ساله استاد خود درکار دیوانی یاد می‌کند و قلم را به یاد وی می‌گریاند که: «و باقی تاریخ چون گذشت که نیز نام بونصر نبشته نیاید دراین تالیف، قلم را لختی بگریانم ... پس به سر تاریخ باز شوم».(تاریخ بیهقی /929) 
پس از بونصر مشکان سلطان مسعود، "بوسهل زوزنی" را به ریاست دیوان رسائل گماشت. بوسهل «مردی امام‌زاده، محتشم، فاضل و ادیب بود اما شرارت و زعارتی در طبع وی مؤکد شده» از این رو بیهقی نمی‌توانست با وی کار کند، وی نامه‌ای به امیر مسعود نوشت و از دبیری استعفا خواست. سلطان مسعود مانع آسیب رساندن بوسهل به بیهقی شد. بیهقی در زمان هفتمین شاه غزنوی، "عزالدوله عبدالرشید" صاحب دیوان رسالت شد اما بر اثر کید حاسدان و سخن بداندیشان از کار برکنار شد و به زندان افتاد. پس از آن در سال 444ه.ق «طغرل کافر نعمت» بر عبدالرشید شورید و او را به قتل رساند. بیهقی از زندان آزاد شد و نگارش تاریخی سترگ خود را درسال 448 ه.ق آغاز کرد و در فرصت باقی مانده عمرش آنرا به پایان رساند. 
تاریخ‌نگاری ابوالفضل بیهقی در آغاز "تاریخ ناصری" نامیده شد که به احتمال زیاد از لقب سبکتگین، ناصرالدین پدر محمود گرفته شده است. این مجموعه تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع التواریخ و جامع فی تاریخ هم خوانده شده است. 
کسانی که با روش تحقیق و شیوه تاریخ‌نگاری در جهان امروز آگاهی دارند، نیک می‌دانند که بیهقی در نوشتن تاریخ خود علمی و روشمند عمل کرده است و چنان نوشته است که به «تعصبی و تزیدی» نکشد. او سالیان سال بر پایه اسناد و مدارک معتبر به تالیف و نگارش پرداخته است و از آنجا که خود مردی دیوانسالار بوده و بسیاری از وقایع را با چشم خود دیده، از«ثقات» شنیده و یا از متون معتبر خوانده است: «در اخبار ملوک عجم خواندم ترجمه ابن مقفع که بزرگ‌تر و فاضل‌تر پادشاهان ایشان عادت داشتند» (تاریخ بیهقی/ 159). یا «من حکایتی خواندم در اخبار خلفا که به روزگار معتصم بوده است...» (تاریخ بیهقی/ 220) یا «مرا که بوالفضلم کتاب بسیار فرونگرسته‌‌‌ام، خاصه اخبار و از آنها التقاط‌‌‌ها کرده...» (تاریخ بیهقی/241)و یا «مرا که بوالفضلم این روز نوبت بود، این همه دیدم و بر تقویم این سال تعلیق کردم...» (تاریخ بیهقی/ 271)بیهقی بارها از خداوند یاری می‌جوید که به او فرصت دهد تا تاریخش را به پایان برساند «توفیق اتمام آن از حضرت صمدیت خواهم...»(تاریخ بیهقی/149). وی معیار گردآوری اخبار را راستگویی و ثقه بودن گوینده و گواهی دادن "خرد" به درستی آن می‌داند و در این باره می‌نویسد:«و اخبار گذشته بر دو قسم گویند که آن را سه دیگر نشناسند یا از کسی بباید شنید و یا از کتابی بباید خواند و شرط آن است که گوینده باید که ثقه و راستگو باشد و نیز گواهی دهد که آن خبر درست است و نصرت دهد کلام خدا آن را... و کتاب همچنان است که هرچه خوانده آید از اخبار که خرد آن را رد نکند شنونده آن را باور دارد و خردمندان آن را بشنوند و فراستانند....» (تاریخ بیهقی/ 1099) «و در تاریخی که می‌کنم سخن نرانم که آن به تعصبی و تزیدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم بادا این پیر را! بلکه آن گویم که تا خوانندگان اندرین موافقت کنند و طعنی نزنند». (تاریخ بیهقی/ 226) 
بیهقی گاه از مردان امین، معتمد و خردمندی که او را در فراهم آوردن اخبار درست و اسناد تاریخی در ایام انزوا یاری کرده‌اند، به نیکی یاد می‌کند: «از عبدالملک مستوفی شنیدم همه در سنه خمسین و اربعمائه و این آزادمرد مردی دبیرست و مقبول القول...» (تاریخ بیهقی/249) وی در سنجش کردار نیک و بد و رفتار شایست و نا‌شایست کارگزاران دولت غزنوی تا پادشاه پروا ندارد. درباره خوارزمشاه ابوالعباس آورده است:« او مردی بود فاضل و شهم و کاری و در کارها مثبت و چنان که وی را اخلاق ستوده بود، ناستوده نیز بود و این از آن می‌گویم تا مقرر گردد که میل محابا نمی‌کنم ...». (تاریخ بیهقی/1100) 
مولف از کسی چون استادش بونصر مشکان نیز با همه ارادتی که به او دارد و در ضمن بر شمردن منش‌های نیکش به لجاجت او نیز اشاره می‌کند:«بونصر مردی محتشم بود و حدود را نگاه داشتی و با مردم بر سبیل تواضع نمودن و خدمت کرد سخت نیکو رفتی...و با آن که حدود نگاه داشتی، لجوجی بود از اندازه گذشته...»(تاریخ بیهقی/ 618). یکی از عوامل و انگیزه‌هایی که باعث تالیف تاریخ بیهقی شده، حجم انبوه اسناد و مدارکی بود که عده‌ای از تنگ‌نظران کوتاه‌بین از یادداشت‌های او به عمد نابود کردند: «اگر کاغذها و نسخت‌های من به قصد، ناچیز نکرده بودندی، این تاریخ از لون دیگر آمدی....» (تاریخ بیهقی/439) «بسیار بار دریغا که آن روضه‌های رضوانی بر جای نیست...» (تاریخ بیهقی/ 445). طبیعتا اگر مؤلف می‌دانست که بعدها بخش‌هایی از اثر از بین می‌رود. «بسیار دریغا» ی حزین‌تری می‌گفت. 
تاریخ بیهقی را می‌توان آیینه روزگار غزنویان و بخش‌های شرقی ایران در روزگار آنان دانست. این تاریخ یک اثر عمومی است. بیهقی مانند دیگر آثار تاریخ‌نگاری شده توسط مسلمانان، مطالبش را از آفرینش انسان و تاریخ ایران و عرب، آغاز کرده و ادامه داده است. نسخه کامل این تاریخ در اصل سی مجلد بوده که امروز فقط شش جلد آن بر جای مانده است. مطالب باقی مانده بیشتر در بردارنده حوادث روزگار غزنویان به ویژه دوره سلطان مسعود است و درست به همین علت است که تاریخ بیهقی را "تاریخ مسعودی" هم می‌نامند. این مجموعه غنی در برگیرنده رخدادهای پادشاهی مسعود، فرزند سلطان محمود، است که پس از پدر، بر اورنگ پادشاهی غزنین نشست. این اثر برخی فصل‌ها و دوره‌های تاریخی در نهایت دقت و فتانت توضیح می‌دهد، ازجمله: جنگ سلطان مسعود با ترکمانان و شکست وی در جنگ دندانقان، بر تخت نشستن طغرل، تعریف ولایت خوارزم و بیان تاریخ آن از انقراض آل مامون تا افتادن به دست سلطان محمود و حکمرانی آلتونتاش حاجب در آل سامان تا چیرگی سلجوقیان بر این خطه. 
افزون بر آنچه آمد، این نویسنده و دبیر چیره دست اطلاعات سودمندی هم از سلسله‌های صفاریان، طاهریان و سامانیان به خواننده ارایه می‌کند. همچنین نام گروهی از شاعران ایرانی و عرب و نزدیک به 450 بیت از سروده‌های آنها در این اثر بیهقی آمده است. 
تاریخ بیهقی از نظر علم جغرافیا نیز منبعی ارزشمند است، این کتاب نمودار جامع و کم نظیری از اوضاع و احوال غزنویان هم محسوب می‌شود. کمتر پدیده‌ای از زندگی مردم آن دوره می‌توان یافت که از دید تیزبین مؤلف این کتاب پنهان مانده باشد، در اینجا به برخی از این موارد اشاره می‌شود: رسم انداختن ملطفه و نامه، رسم خلعت دادن و خلعت پوشیدن، قرآن خواندن در مراسم استقبال، خوازه زدن در مراسم پیشباز، توقیع پادشاهان، برنامه منجنیق بر کار کردن، بخشش به شاعران، مظالم کردن امیر، رسم سوگند و امضاء کردن سوگندنامه، مراسم جشن مهرگان، آیین جشن سده، مراسم عید فطر، نکوداشت عید نوروز. 
از چهار جلد اول تاریخ بیهقی که مسلما درباره‌ی روزگار باستان و دوران پیش از غزنویان بوده تنها مطالبی اندک در "زبدة‌التواریخ" هافظ ابرو بر جای مانده است. هرچه ازاین کتاب بر جای مانده به کوشش دکتر "خلیل خطیب رهبر" در سه مجلد به چاپ رسیده است. این اثر با بخش‌های به جا مانده از مجلد پنجم آغاز می‌شود، در این مجلد: نامه حشم تگیناباد به امیر مسعود، فرمان امیر مسعود به علی رقیب، نامه حره ختلی به امیر مسعود، مذاکره صلح با اعیان ری، حرکت مسعود از ری، رسیدن رکاب‌دار به امیر مسعود، داستان فضل با عبدالله طاهر، نامه مسعود به غازی و... ثبت و ضبط گشته است.
مجلد ششم با تاریخ "امیر شهاب‌الدوله مسعود بن محمود" و خطبه مقایسه پیامبران و پادشاهان آغاز می‌شود و سرفصل‌های زیر در آن به چشم می‌خورد: قوت‌های سه گانه نفس، در شناختن نیک و بد، دنباله سخن جالینوس، عذر بیهقی در نوشتن تاریخ، احوال امیر مسعود در زمین داور، قصه بوسعید و بخشش به شعرا، وضع مسعود با پدر در سفر ری، روابط مسعود با منوچهر قابوس، حکایت افشین، داستان مامون و امام رضا(ع)، وضع دیوان رسالت دربلخ، سخن امیر با عبدالله و حاتمی... 
مجلد هفتم تاریخ بیهقی نیز مانند دیگر مجلدهای آن در بردارنده تاریخ، پندها و داستان‌های زیبا و شیوایی است که در ذیل عناوین زیر نگاشته شده‌اند: خروج امیر مسعود، فرو گرفتن امیر یوسف، ورود امیر به غزنین و استقبال مردم، مطالبه صلات بیعتی، ذکر سیل، خلعت پوشی احمد ینالتگین، قصیده ابو حنیفه، درگذشت خلیفة‌القاد بالله، ترتیب هدیه برای خلیفه، مذاکره امیر با خواجه در باب خوارزمشاه، نامه مسعود به التون تاش، داستان زندانی شدن بزرجمهر، فتح بخارا، اقدام احمد عبدالصمد برای صلح، تعیین هارون به خوارزمشاهی، بیماری خواجه احمد حسن، رای زدن امیر در باب انتخاب وزیر. 
مجلد هشتم در بردارنده بخش‌های دیگری از تاریخ غزنویان و درگیری این طایفه با سلجوقیان است. این فصل مطالب متنوعی را دربر دارد: انتخاب بوسهل حمدوی به کدخدایی ری، سخن بوسهل حمدوی در باب ری، تصمیم مسعود به گرفتن ترکمانان، کارهای سورس صاحب دیوان خراسان، دنباله حکایت فضل برمکی و یحیی علوی، تفصیل هدیه علی عیسی به هارون، سخن یحی برمکی به هارون درباب خراسان، جنگ طوسیان با نیشابوریان، ورود امیر مسعود به سرخس، ورود امیر مسعود به آمل، حکایت امیر لیث در مرگ فرزند، نامه ترکمانان در باب صلح، آوردن رسولان سلجوقیان به لشکرگاه ، مصالحه با پسر تاکو. 
در مجلد نهم تاریخ بیهقی شرح بخش‌های دیگری از تاریخ به ویژه نبرد سرنوشت‌ساز دندانقان آمده است و در آن سرفصل‌های زیر دیده می‌شود: وصف تخت نو و بار دادن امیر، حرکت سپاهش به جانب سرخس، ورود ابراهیم ینال و طغرل به نیشابور، سخنان قاضی صاعد به طغرل، رفتن امیر مسعود به ترمذ و بازگشت به بلخ، جنگ امیر با سلجوقیان در طلخاب، مشاوره امیر با بونصر مشکان، صلح موقت با ترکمانان، ورود امیر مسعود به هرات، نامه به بوسهل حمدوی وبا تالیجار، مرگ بونصرمشکان، حال بوالفضل پس از بونصر، حرکت مسعود از هرات به قصد ترکمانان، بر تخت نشستن طغرل، حمله سلجوقیان به بلخ. 
در مجلد دهم تاریخ بیهقی مطالب گوناگونی درج شده است، از جمله: تعریف ولایت خوارزم، حکایت خوارزمشاه ابوالعباس، مخالفت بزرگان لشکر با خطبه کردن به نام محمود، ذکر فساد الماحاد و تسلط اشرار، منازعه عبد‌الجبار و هارون، حمله شاه ملک به ترکمانان، بر تخت نشستن خوارزمشاه شاه ملک. 
آنچه بیان شد سرفصل‌هایی از مهم‌ترین موضوعات و مطالب تاریخ وزین بیهقی بود. این اثر سترگ در حوزه تاریخ‌نگاری، داستان‌نویسی، اندیشه، ادبیات و شیوه نگارش فارسی، نگاه خردمندانه به هستی و اتفاقات آن، کتابی شایسته و قابل توجه است. این کتاب آیینه نگاه یک انسان فرزانه و تیزبین ایرانی به روزگار و رخدادهای آن است که هم مایه‌ی پند و اندرز و عبرت است و هم مایه مباهات و افتخار. تاریخ بیهقی، شاهنامه نثر فارسی است و بیانگر شایستگی زبان فارسی در حوزه نگارش و پژوهش. شیوه تاریخ‌نگاری بیهقی می‌تواند سر فصل تاریخ‌نگاری علمی ایرانیان باشد و پژرهشگران ما بر پایه آن بنگارند و آن را سر لوحه کار خود قرار دهند.

بیهقی، گزارشگر و مورخ

جوان‌هایی که با خواندن شاملو، بیهقی می‌خوانند!

شانزدهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به «بیهقی، گزارشگر مورخ» اختصاص داشت که چهارشنبه ۲۱ فروردین با سخنرانی محمدعلی سپانلو در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد .

سپانلو در جست‌وجوی این چیستی بود که بیهقی در نگارش تاریخ خود، روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان فاقدش بودند. گزارش او از آنچه دیده، شنیده و خوانده، با نثری جذاب بر دل‌ها می‌نشیند و باید بررسی کرد که تاثیر کلام و پیام بیهقی در چیست؟

این شاعر و محقق ادبی سپس به دیر شناخته شدن تاریخ بیهقی اشاره کرد و گفت: داستان شناخته نشدن «تاریخ بیهقی» در روزگار ما، پدیده‌ای است. این کتاب خیلی دیر شناخته شد. در حالی که امروزه نسل جدید و نو‌پرداز بیشترین تاثیر را از «تاریخ بیهقی» گرفته است. هفتصد سال «گلستان» کتاب اصلی نثر فارسی بود؛ یا کتاب‌های نثر دیگری همانند «تذکره الاولیاء» و «اسرار التوحید» اما عجیب است که «تاریخ بیهقی» که خیلی دیر شناخته شد، ناگهان توانست بر نسل کنونی تاثیر بگذارد. پس در این میان یک سکته‌ی تاریخی روی داده است. هنگامی که نخستین‌بار محققان انگلیسی «تاریخ بیهقی» را در هند چاپ کردند، تصور می‌شد که شاید دیگر مجلدات آن نیز پیدا شود. من از ابوالحسن نجفی سخنی شنیدم که بسیار غم انگیز بود. او می‌گفت روزی که انگلیسی‌ها داشتند کتابخانه‌های هند را شکل می‌دادند و شماره‌گذاری می‌کردند، مقداری از کتاب‌ها را که در انبار‌ها مانده و پوسیده بود، در دریا غرق کردند. کسی چه می‌داند، شاید مجلدات از دست رفته‌ی «تاریخ بیهقی» در میان آن کتاب‌ها بوده است. غرب بسیاری از آثار فرهنگی ما را یا به آتش کشیده یا به آب سپرده است.
 «تاریخ بیهقی» را اهل فن بیشتر می‌خوانند
به هر حال، بخش‌هایی از «تاریخ بیهقی» بسیار مشهور است، مثلا «داستان حسنک وزیر» اما این کافی نیست. باید درباره‌ی آن کار شود. اگر به نسل جوان بگوییم که شاملو سبک جمله‌بندی خود را از بیهقی گرفته است، جوان‌ها باز به سراغ شعر شاملو می‌روند تا اینکه بخواهند «تاریخ بیهقی» را بخوانند. چون فکر می‌کنند که با خواندن شاملو بیهقی را هم خوانده‌اند و این حیف است. «تاریخ بیهقی»، به تعبیری، کتاب منحصر به فردی است. شاید تواریخ دیگری مثل «تاریخ‌نامه‌ی طبری» یا «زین الاخبار» را پیدا کنیم که نثر باارزشی دارند اما هیچ کدام به پای بیهقی نمی‌رسند. بیهقی هم خبرنگار است، هم مورخ و هم داستان‌نویس. اخباری که او به ما می‌دهد، در جای دیگری کمتر می‌توان یافت. در آن روزگاری که بیهقی کتابش را می‌نوشت، اثر دیگری نمی‌شناسیم که چنین دقیق باشد اما واقعیت آن است که «تاریخ بیهقی» را اهل فن بیشتر می‌خوانند. چون بیهقی تاریخ‌نویسی جدی است. طنز دیگران را منتقل می‌کند اما خود طنزی ندارد. اصطلاحاتی هم که به کار می‌برد بسیار مهم است. مثلا آنجایی که صحبت جنگ است به جای «حمله» یا «به پیش» که امروزه به کار می‌رود، می‌نویسد: «دهید». این واژه مربوط به پیش از اسلام است. پس می‌توان اهل قلم را متوجه کرد که بیهقی چه منبع لایزالی است.
پس از ادیب پیشاوری چندین نفر «تاریخ بیهقی» را چاپ کرده‌اند که از همه شناخته شده‌تر سعید نفیسی و علی‌اکبر فیاض است. گاهی فکر کرده‌ام که چرا نباید در میان محققان ما یک قدرت تداعی وجود داشته باشد؟ اینکه فکر کنند که فلان اصطلاح و واژه را جای دیگری دیده‌اند؟ مثلا در دستنویس «تاریخ بیهقی» کلمه‌ای هست که سه جور خوانده می‌شود. هم می‌توان آن را «کوهشیر» خواند، هم «کوهیژ» و هم «کوهتیز». فیاض «کوهتیز» نوشته است. جعفر مدرس صادقی که ویرایشی داستان‌نگارانه از «تاریخ بیهقی» به دست داده، «کوهیژ» نوشته است اما من صورت درست این واژه را در شعر فرخی سیستانی پیدا کرده‌ام. فرخی قصیده‌ای در مدح سلطان محمود غزنوی دارد که با این بیت آغاز می‌شود: «بدین خرمی جهان، بدین تازگی بهار/ بدین روشنی شراب، بدین نیکوی نگار». آنگاه به ستایش از جنگ‌های سلطان محمود و پیروزی او بر پادشاهان می‌پردازد و می‌گوید: «به ماهی چهار میر، به ماهی چهار شاه/ به ماهی چهار شیر، بیفکند ازین بار؛ یکی را به کوهسر، یکی را به کوهشیر/ یکی را به دشت گنج، یکی را به رودبار». می‌بینیم که فرخی «کوهشیر» آورده است. از این روست که می‌گویم‌ گاه ضبط درست واژه‌ای از «تاریخ بیهقی» در جای دیگری است.
بیهقی از سلطان مسعود، شخصیت شکسپیری می‌سازد
بخش‌هایی در «تاریخ بیهقی» هست که قدرت دیالوگ‌نویسی او را نشان می‌دهد. بیهقی نوعی از گفتار را ثبت کرده است که به کمک آن می‌فهمیم که پدران ما چگونه سخن می‌گفته‌اند. در قدیم تا این اندازه فاصله میان زبان کتابت و محاوره نبود. از نظر داستان‌نویسی شخصیتی که خیلی خوب معرفی می‌کند، سلطان مسعود غزنوی است. از او یک شخصیت شکسپیری می‌سازد. مسعود‌ گاه اندیشه‌ی نیکو دارد اما به راحتی فریب می‌خورد و بد گویی دیگران را می‌شنود اما نصیحت دیگران را نمی‌پذیرد. در شکست دندانقان چند نفر به او گفتند که لشکر ما بُنه‌ی سنگین دارد و سلجوقیان چریکی جنگ می‌کنند و می‌توانند به راحتی فرار کنند. پس حمله نکن. مسعود به هیچ وجه نمی‌پذیرد و می‌گوید هر کس چنین سخنی بگوید دستور می‌دهم او را چوب بزنند.
مسعود جنگاور بود و اهل دوستی و معاشرت. البته پرخاشگر هم بود. امیرمحمد، پسر دیگر سلطان محمود، مرد سلیم‌النفسی بود و اهل صلح و مماشات. مسعود شهر اصفهان را می‌گیرد و مردم آنجا را قتل عام می‌کند. بعد به همدان حمله می‌کند تا از آنجا به بغداد برود. خبر مرگ پدرش می‌رسد و اینکه برادرش امیرمحمد را جانشین او کرده‌اند. سپهسالار علی قریب، محمد را بر تخت نشانده بود. بعد‌ها به او لقب «امیرنشان» می‌دهند. مسعود با سپاه برمی‌گردد. تمام شهر‌ها بدون جنگ تسلیم او می‌شوند. برادر را می‌گیرد و حبس می‌کند. مسعود چشم دیدن سپهسالار علی قریب امیرنشان را ندارد. او را از بین می‌برد. یک بخش از «تاریخ بیهقی» که دیالوگ‌های بسیار زیبا و قدرتمندانه‌ای دارد، همین بخش «فرو گرفتن علیِ امیرنشان» است. در این بخش اختصار را در سخن بیهقی می‌بینیم. برای نمونه آنجایی که علی قریب با بونصر مشکان سخن می‌گوید، چنین عبارتی را می‌خوانیم: «از این معانی روی ندارد گفتن ـ که خود داند که من بدگمان شده‌ام و با تو در این ابواب سخن گفته‌ام: «که تو را زیان دارد و مرا سود ندارد.» این یک نثر فرهیخته و پاکیزه است که همه آن را می‌فهمیم و احتیاج به فرهنگ لغت ندارد. در حالی که امروزه با بسیاری از کلمات تلاش می‌کنیم همین را بگوییم.
رویدادهای تاریخ بیهقی همانند صحنه سینماست
امپراتوری غزنوی بخشی از ری، طبرستان، خراسان و تا مرز ترکستان، هرات، غزنین و بخشی از هندوستان بود. از زبان‌ها و سرزمین‌های گوناگون تشکیل شده بود که نگهداری آن قدرت توانمندی می‌خواست. غزنویان جاسوس و ناظر گمارده بودند و از بخش‌های مختلف امپراتوری گروگان می‌گرفتند اما سلجوقیان قومی ترکمان بودند و از سلطان محمود اجازه گرفته بودند که به این سوی جیحون بیایند و گله‌داری کنند. سلجوقیان به‌تدریج خراسان را می‌گیرند و به باورد و نسا و نیشابور می‌رسند. در چند جنگ بر غزنویان پیروز می‌شوند. مسعود ناچار می‌شود که خود به مقابله‌ی آن‌ها برود. یکی از جنگ‌های او با سلجوقیان در «تلخاب» روی می‌دهد. بیهقی می‌نویسد: «نزدیک چاشتگاه طلایع مخالفان پدید آمد، سواری سیصد، نزدیک تلخاب. و ما نزدیک منزل رسیده بودیم و بُنه در قفا بود.». یکی از دشواری‌های سپاه غزنویان بُنه (: توشه) سنگین آن‌ها بود. در حالی که سلجوقیان سبک حرکت می‌کردند و چیزی نداشتند. این یکی از مسایل و تاکتیک‌های جنگی بود. هون‌ها، سکا‌ها و خوارج هم بُنه نداشتند و سبک حرکت می‌کردند.
نادرشاه افشار هم از این تاکتیک استفاده می‌کرد. ناپلئون در تاریخ نظامی خودش از تاکتیک‌های نادر نام می‌‌برد. یکی از این تاکتیک‌ها داشتن نیروی ذخیره بوده است. سپاه ناپلئون کمتر از سپاه روس و اتریش بود اما چون نیروی ذخیره داشت، بر آن‌ها پیروز شد. در «عالم آرای نادری» هم می‌خوانیم که نادر از این تاکتیک استفاده می‌کرد. در این بخش «تاریخ بیهقی» هم به همین گونه می‌خوانیم که سلجوقیان چگونه از همین روش استفاده کردند و بر مسعود پیروز شدند. در جایی از گزارش جنگ تلخاب، بیهقی می‌نویسد: «من از آنجا فرا‌تر قدم نجنبانیدم تا چه رود. با سواری سیصد سلامت جو، و چشم بر چتر امیر می‌داشتم. و قلب امیر از جای برفت. و جهان پُر بانگ و آواز شد و ترکاترک بخاست. گفتی هزار هزار پُتک می‌کوبند. و شعاع سنان‌ها و شمشیر‌ها در میان گرد می‌دیدم». از این زیبا‌تر نمی‌توان نوشت. همانند صحنه‌ی سینما است. نبوغ نویسنده می‌تواند از زمانش پیش بیفتد. در فردوسی هم همین را می‌بینیم. گمان می‌کنم خبرنگاران امروزی باید بسیار چیز‌ها از بیهقی بیاموزند.

منبع : موسسه شهر کتاب http://www.bookcity.org- آناهید خزیر 

محمود دولت آبادی نامزد جایزه بهترین کتاب داستانی آمریکا

استاد محمود دولت آبادی نویسنده برجسته سبزواری ، نامزد جایزه بهترین کتاب داستانی آمریکا شد

 رمان کلنل، نوشته محمود دولت آبادی، نامزد دریافت جایزه بهترین کتاب ترجمه در آمریکا شده است.

این رمان توسط تام پَتِردِیل به انگلیسی برگردانده شده و در فهرست ده نامزد جایزه "بهترین کتاب ترجمه" در آمریکا قرار گرفته است.

"کلنل" - با عنوان اصلی زوال کلنل - سرگذشت افسری از "ارتش شاهنشاهی ایران" است که زندگی او و خانواده‌اش در مقطع انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران را مرور می‌کند.

استاد محمود دولت آبادی نویسنده برجسته سبزواری و خالق کتاب "کلیدر" بلندتری رمان فاخر زبان و ادبیات فارسی ، در نخستین ماه سال 92 ، با جدیدترین رمان خود به نام "زوال کلنل" نامزد دریافت جایزه بهترین کتاب داستانی آمریکا شد.
در فهرست نامزدهای این جایزه که از سوی دانشگاه راچستر منتشر شده، 10 نویسنده از 9 کشور حضور دارند. شناخته‌شده‌ترین نویسنده‌ی این فهرست، هرتا مولر - نویسنده‌ی برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات - است. از دیگر رقیب‌های سرشناس دولت‌آبادی نیز میخاییل شیشکین روسی است.

نامزدهای جایزه‌ی بهترین کتاب داستانی ترجمه (BTBA) از کشورهای فرانسه (دو کتاب)، آرژانتین، برزیل، رومانی، روسیه، جیبوتی، سوییس، مجارستان و ایران هستند.

«کلنل» دولت‌آبادی که هنوز در ایران امکان انتشار پیدا نکرده، توسط تام پتردیل به انگلیسی ترجمه و از سوی انتشارات ملویل هاوس منتشر شده است.

برگزارکنندگان جایزه‌ی بهترین کتاب داستانی ترجمه با همکاری سایت آمازون مبلغ 5000 دلار به کتاب برتر (نویسنده و مترجم) اهدا می‌کنند.

برگزیده‌ی نهایی جایزه سوم ماه می (13 اردیبهشت‌ماه) در نیویورک معرفی می‌شود.

رمان محمود دولت‌آبادی در ایران با نام «زوال کلنل» از مهرماه سال 87 برای کسب مجوز نشر ارائه شده است؛ اما با عنوان «کلنل» به زبان آلمانی ترجمه و به عنوان یکی از نامزدهای جایزه‌ی ادبی بوکر آسیا معرفی شد.

استاد محمود دولت آبادی یکی از مشاهیر برجسته خراسان در دوران معاصر می باشد  که در روستای دولت آباد در 10 کیلومتری جنوب دارالمومنین سبزوار متولد شده است.
منطقه سبزوار بزرگ(سبزوار ، جوین ، جغتای ، خوشاب ، داورزن ، ششتمد و روداب) زادگاه محمود دولت آبادی به واسطه برخورداری از شماری از بزرگترین نویسندگان ایرانی که در دوره خود صاحب سبک و صاحب آثاری ماندگار هستند ، به پایتخت نثر فارسی معروف شده است. 

خواجه ابوالفضل بیهقی نویسنده کتاب مشهور تاریخی بیهقی ، ابوالحسن زید بیهقی نویسنده کتاب ارزشمند تاریخ بیهق ، عطاملک جوینی نویسنده کتاب تاریخ جهان گشای ، ملاحسین واعظ کاشفی نویسنده کتاب مشهور روضه الشهدا اولین مقتل شهدای کربلا به زبان فارسی ، دکتر علی شریعتی متفکر و جامعه شناس برجسته معاصر و نویسنده توانمند شماری از ارزشمندترین کتب ادبی معاصر ایران و البته استاد محمود دولت آبادی تنها شماری از فرزندان سبزوار بزرگ هستند که با خلق آثاری ماندگار در گنجینه ابیات ایران ، حق بزرگی بر گردن نثر فارسی دارند.

در این میان استاد محمود دولت آبادی جایگاه ممتاز خود را دارد.
وی خالق تعداد قابل توجهی از داستان های فاخر زبان و ادبیات فارسی است که از آن جمله می توان به "کلیدر" ، "جای خالی سلوچ" ، "اتوبوس" ، "روزگار سپری شده مردم سالخورده" ، "آوسنه بابا سبحان" ، "لایه های بیابانی" ، "گاواره بان" و ... اشاره کرد.
استاد محمود دولت آبادی ، به جز توانمندی های غیرقابل انکارش در زمینه نویسندگی ، در عرصه سیاسی ایران نیز فعالیت های متعددی کرده است و همین علائق سیاسی  برخی از آثار او را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
تنها مطالعه داستان ده جلدی کلیدر کافی است که هر منتقدی ، به توانمندی های نویسندگی دولت آبادی اعتراف کرده و از آن ستایش به عمل آورد.
کتاب کلیدر پیرامون شرح زندگی یکی از قهرمانان محلی سبزوار به نام "گل محمد" نوشته شده است.
یکی از ترانه های معروف فولکلور ایران که ریشه خراسانی دارد ، ترانه "نه نه گل محمد" است که بازهم برگرفته از ماجراهای زندگی و مرگ سوزناک "گل محمد" قهرمان سبزواری رمان کلیدر دولت آبادی است.

گفتنی است محمود دولت آبادی در ایران زندگی می کند و علاوه بر عرصه ادبیات و سیاست در عرصه های اجتماعی نیز حضور پر رنگ و فعالی دارد.
وی اخیراً در بهمن ماه 91 در اقدامی تحسین برانگیز به دیدار سعدی افشار هنرمند پیش کسوت تئاتر ایران و بازمانده هنرمندان سیاه بازی و نمایش های "تخت حوضی" رفت که رسانه های خبری کشور به صورت گسترده ای به انعکاس این خبر مهم پرداختند.

لازم به ذکر است استاد دولت آبادی هرچند هم اکنون در تهران سکونت دارد و در ارتباط با آثارش سفرهای زیادی نیز به کشورهای خارجی دارد ، اما ارتباطش را با شهر زادگاهش دارالمومنین سبزوار ، پایتخت نثر فارسی حفظ کرده است. به طوری که قرار است یکی از جدیدترین آثار او با همکاری انتشارات فیروزی در سبزوار منتشر شود.
جدیدترین کتاب دولت آبادی ، محلی است که در آن دو نویسنده زبردست و استاد مسلم نثر فارسی که اتفاقاً هر دو نفر سبزواری هم هستند ، با یکدیگر تلاقی پیدا می کنند.
درواقع محمود دولت آبادی در جدیدترین کتاب خود ، تصمیم دارد ، هنرنویسندگی خواجه ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ ارزشمند بیهقی را ارزیابی کند.
با این حال به نظر می رسد در سبزوار نسبت به دولت آبادی کم لطفی شده ا ست.
چرا که این نویسنده توانمند معاصر چنان که دیدیم همین حالا در تهران سکونت دارد و به فعالیت های گسترده اجتماعی می پردازد و بسیار مورد توجه رسانه ها نیز قرار دارد.
پس چه طور مدیران ارشد و مسوولان فرهنگی شهر زادگاهش ، به بهانه فعالیت های سیاسی دولت آبادی از کنار برجستگی های ادبی و هنری او به راحتی می گذرند و طرح و برنامه قابل قبولی برای تکریم و تجلیل به موقع از این هنرمند همشهری به عمل نمی آورند؟ خوشبختانه در ایران اسلامی به برکت وقوع انقلاب اسلامی و وجود رهبری فرزانه ای نظیر حضرت آیت الله خامنه ای ، آزادی بیان و اندیشه مجاز شمرده شده است. از همین روست که چنان که اشاره شد ، هنرمندانی نظیر دولت آبادی با وجود دیدگاه های خاص سیاسی شان ، به راحتی در ایران زندگی می کنند و به انتشار آثارشان می پردازند. لذا انتظار می رود ، مسوولان فرهنگی و مدیران ارشد دارالمومنین سبزوار به ویژه رئسای ادارات و ارگان هایی نظیر میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری ، فرهنگ و ارشاد اسلامی ، اداره فرهنگی و ورزشی شهرداری ، روئسای دانشگاه ها ، نمایندگان و فرماندار  ویژه سبزوار توجه مناسبی به موضوع تکریم و تقدیر شایسته از استاد محمود دولت آبادی در شهر زادگاهش داشته باشند.

منبع :مجله اینترنتی اسرارنامه http://www.asrarnameh.com

حکایتی زیبا از «تاریخ بیهقی»

 

این صلت‎ فخر است پذیرفتم و باز دادم که مرا بکار نیست و قیامت سخت نزدیک است حساب این‎ نتوانم داد و نگویم که مرا خست در بایست نیست اما چون بدانچه دارم و اندک است قانعم‎ وزر و بال این چه بکار آید؟

من کیسه ‎ها بستدم و به نزدیک بونصر آوردم و حال باز گفتم.  دعا کرد و گفت خداوند این سخت نیکو کرد و شنوده‎ام که بو الحسن و پسرش وقت باشد که به ده درم درمانده‎ اند و به خانه بازگشت و کیسه ‎ها با وی بردند و پس از نماز کس فرستاد و قاضی بو الحسن و پسرش‎ را بخواند و بیامدند.

بونصر پیغام سلطان به قاضی رسانید بسیار دعا کرد و گفت این صلت‎ فخر است پذیرفتم و باز دادم که مرا بکار نیست و قیامت سخت نزدیک است حساب این‎ نتوانم داد و نگویم که مرا خست در بایست نیست اما چون بدانچه دارم و اندک است قانعم‎ وزر و بال این چه بکار آید؟

بونصر گفت ای سبحان اللّه زری که سلطان محمود به غز و از بتخانه ‎ها بشمشیر بیاورده باشد و بتان شکسته و پاره کرده و آن را امیر المۆمنین می‎ روا دارد ستدن آن.

قاضی همی نستاند گفت زندگانی خداوند دراز باد حال خلیفه دیگر است که او خداوند ولایت است و خواجه با امیر محمود به غزوه‎ ها بوده است و من نبوده‎ ام و بر من پوشیده‎ است که آن غزوها بر طریق سنت مصطفی علیه السلام هست یا نه؟ من این نپذیرم و در عهده‎ ی این‎ نشوم .
گفت اگر تو نپذیری به شاگردان خویش و به مستحقان و درویشان ده.

گفت من هیچ‎ مستحق نشناسم در بست که زر بدیشان توان داد و مرا چه افتاده است که زر کسی دیگر برد و شمار آن به قیامت مرا باید داد به هیچ حال این عهده قبول نکنم .

بونصر پسرش را گفت تو از آن خویش بستان گفت زندگانی خواجه عمید دراز باد علی ای حال من نیز فرزند این پدرم که‎ این سخن گفت و علم از وی آموخته ‎ام و اگر وی را یک روز دیده بودمی و احوال و عادات وی‎ بدانسته واجب کردی که در مدت عمر پیروی او کردمی پس چه جای آنکه سال ها دیده ‎ام و من هم از آن حساب و توقف و پرسش قیامت بترسم که وی می‎ ترسد و آنچه دارم از اندک مایه‎ حطام دنیا حلال است و کفایت است و به هیچ زیادت حاجتمند نیستم.

بونصر گفت لله‎ در کما، بزرگا که شما دو تن‎اید و بگریست و ایشان را باز گردانید و باقی روز اندیشه‎ مند بود و ازین یاد می ‎کرد و دیگر روز رقعتی نبشت به امیر و حال باز نمود و زر باز فرستاد امیر بتعجب بماند و چند دفعت شنودم که هر کجا متصوفی را دیدی یا سوهان سبلتی را دام زرق‎ نهاده یا پلاسی پوشیده دل سیاه‎تر از پلاس بخندیدی و بونصر را گفتی چشم بد دور از بولانیان.

جشنواره فرهنگی هنری بیهقی

جشنواره فرهنگی هنری بیهقی
معرفی کنفرانس

یران اسلامی با داشتن چهره‌های برجسته تاریخی در زمینه‌های علمی، ادبی و فرهنگی یکی از پرافتخارترین تمدن‌های جهان است، که بایستی در شرایط کنونی با تکیه بر آن فرازهای بلند تاریخی و شناساندن مفاخر بزرگ ایران به دانشجویان، دریچه‌های امید برای تعالی فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی گشود تا جوانان دانشجو هر چه بهتر با مضامین، مفاهیم و آموزه‌های شخصیت‌های بزرگ ایرانی آشنا شوند.

ابوالفضل بیهقی چهره نام آشنای ادب فارسی ، به گواه اساتید و ادبا، برجسته‌ترین چهره ایران در نثر فارسی است  و تمامی اندیشمندان و آشنایان به ادبیات غنی فارسی بر این امر واقفند که هنر داستان نویسی در ایران مدیون اثر فاخر تاریخ بیهقی است و جایگاه والای ابوالفضل بیهقی در در نگارش داستان و نثر تا جایی است که با فردوسی درحماسه سرایی و حافظ در غزل سرایی مقایسه می نمایند اما هنوز با وجود برگزاری همایش­های، آنطور که باید به شخصیت، تاریخ‌نگاری و آموزه های ادبی ایشان پرداخته شده است،  لذا برگزاری طرحی با این موضوع لازم به نظر می‌رسید، تا با در نظر داشت اهداف ذیل، گامی ارزشمند در این راستا برداشته شود.

اهداف:

اهدافی که نیل به آنها مدنظراین طرح می‌باشد:

1ـ آگاه کردن دانشجویان و دانش‌پژوهان با فرهنگ ، اندیشه و زبان غنی پارسی گذشته

2ـ آشنایی هر چه بهتر دانشگاهیان با تاریخ بیهقی، نثر بیهقی و شخصیت بیهقی

3- تعامل دانشجویان و دانش‌پژوهان در مباحث مربوط نثر کهن پارسی و بیهق پژوهی

3ـ و آشنایی هر چه بهتر با زبان فارسی و تقویت شیوه بیان و نگارش فارسی

4ـ مشارکت خلاقانه دانشجویان در فعالیت‌های ادبی با رویکرد هنری

5ـ نمایاندن مفاهیم فرهنگی و هنری تاریخ بیهقی

6ـ پرداختن به مضامین مفید تاریخ بیهقی با ابزار هنری نظیر تئاتر و موسیقی

   7- پیگیری دو موضوع تعیین روز ملی بیهقی در تقویم سالانه و نشان ادبی بیهقی

محورهای کنفرانس

الف- بخش همایش‌‌علمی بزرگداشت بیهقی با رویکرد پژوهشی و مطالعاتی  از طریق  فراخوان مقاله به دانشگاه‌های کشور با مساعدت گروه و اساتید زبده گروه ادبیات فارسی برگزار خواهد شد.

موضوعات  همایش علمی:

1- بررسی‌های و پژوهش‌های تاریخی تاریخ بیهقی

2-     نقد و تحلیل جنبه‌های هنری و زیباشناسی تاریخ بیهقی

3-     تأثیر تاریخ بیهقی در روند نثر فارسی

4-     پژوهش‌های زندگی‌نامه‌ای ابوالفضل بیهقی

5-     تحلیل و برسی نو داستان حسنک وزیر

6-     آیین دبیری و دیوانی در تاریخ بیهقی

7-      هنر نویسندگی بیهقی

8-     بررسی ساختار و عناصر  داستانی در تاریخ بیهقی

9-     بررسی و واکاوی داستانهای کهن ایرانی

10-     سایر موضوعات مرتبط با نظر کمیته علمی.

ب- بخش تئاتر و نمایش آیینی: در این بخش، تئاتر حسنک وزیر از متن تاریخ بیهقی و نیز چند تئاتر دانشجویی تهیه و اجرا خواهد شد. گروه های هنری و تئاتر دانشجویی از دانشگاه های سبزوار و یک گروه مهمان در این بخش از جشنواره شرکت می‌نمایند . متون نمایشنامه بایستی از داستان‌های ایرانی و ترجیحاً از متن تاریخ بیهقی باشد.

شایان ذکر است تئاتر حرفه‌ای (حسنک وزیر) با همکاری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه خواهد شد که بر اساس حکایت‌ها و روایت‌های تاریخ بیهقی است .

 ج- بخش مسابقه داستان‌نویسی : در این بخش که بصورت مسابقه و با اعلام فراخوان به دانشگاههای کشور برگزار می­گردد، دانشجویان خوش‌ذوق و علاقمند به داستان‌های ایرانی، داستان‌های خود را تهیه و به دبیرخانه ارائه می‌دهند و داستان‌های برگزیده در جشنواره شرکت داده خواهد شد.

د- بخش برنامه های هنری جنبی

 1-د موسیقی ایرانی: در این بخش چند قطعه موسیقی دانشجویی و یک گروه موسیقی برگزیده محلی از هنرمندان سطح شهر اجرا خواهند داشت، این برنامه‌های هنری به سبک بومی و سنتی ایرانی خواهد بود.

 2-د. بخش عکس، فیلم و نماهنگ: بخش دیگر جشنواره ایجاد نمایشگاه عکس از مکان‌های ادبی تاریخی سبزوار می‌باشد که با هماهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری سبزوار برگزار خواهد شد و دانشجویان هنرمند عکاس نیز می­توانند آثار خود را در نمایشگاه شرکت دهند.

ساخت فیلم کوتاه ابوالفضل بیهقی از برنامه های مهم این بخش می­باشد. هم‌چنین چند نماهنگ دانشجویی نیز توسط دانشجویان تهیه و در جشنواره پخش خواهد شد.

3- برنامه های تفریحی جنبی: برای مهمانان و برگزیدگان جشنواره توسط شورای برنامه‌ریزی  در زمان مقتضی  در نظر گرفته خواهد شد.

تماس با جشنواره :

شرکت کنندگان وعلاقه مندان به این جشنواره می توانند سوالات خود را از طریق تماس با دبیر خانه  4003019-0571 خانم کیخسروی ویا ارسال ایمیل به آدرس  [e-mail] پیگیری نمایند.

 برگزار کنندگان همایش :

بیهقی تاریخ‌نویسی سخت باریک‌بین است.

بیهقی تاریخ نویسی باریک بین است

بیهقی تاریخ‌نویسی سخت باریک‌بین و بی پروا است. خود او بار‌ها در تاریخی که نوشته است بر این نکته انگشت برنهاده است. چه او در آن‌چه می‌نویسد می‌کوشد که جز راست ننویسد.
بیهقی تاریخ‌نویسی سخت باریک‌بین و بی پروا است. خود او بار‌ها در تاریخی که نوشته است بر این نکته انگشت برنهاده است. چه او در آن‌چه می‌نویسد می‌کوشد که جز راست ننویسد. یک دو نمونه را یاد می‌کنم. این نمونه در «داستان حسنک وزیر» است. بیهقی می‌خواهد یکی از پلید‌ترین چهره‌ها در تاریخ ایران را که چهره‌ بنیادین این داستان است، داوری کند. چگونه درباره‌ او داوری می‌کند؟ می‌نویسد: «خواجه بوسهل زوزنی چند سال است تا گذشته شده است. به پاسخ آنکه از وی رفت گرفتار، و ما را با آن کار نیست. هرچند مرا از وی بد آید، به هیچ حال. چه عمر من به شصت و پنج آمده و بر اثر وی می‌بباید رفت. در تاریخی که می‌کنم، سخنی نرانم که آن به تعصبی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند: شرم باد این پیر را. بلکه آن گویم تا خوانندگان با من اندرین موافقت کنند و طعنی نزنند.» این سخنی است که بیهقی درباره‌ «بوسهل زوزنی» می‌نویسد.
نمونه‌ای دیگر، همچنان از «داستان حسنک وزیر». زمانی است که حسنک را می‌برند تا بر دار کنند. بیهقی درباره‌ یکی از دوستان خود که رفتاری بسیار ناپسند و آزارنده داشته است، سخن می‌گوید. درباره‌ «میکاییل» که خواهر «ایاز»، دلدار محمود، را به زنی داشته است. بیهقی می‌نویسد: «سواران رفته بودند با پیادگان تا حسنک را بیارند. چون از کنار بازار عاشقان درآوردند و میان شارستان رسید، میکاییل آنجا اسب بداشته بود. پذیره‌ وی آمد و وی را مواجر خواند و دشنام‌های زشت داد. حسنک در وی ننگریست و هیچ جواب نداد. عامه‌ مردم او را لعنت کردند میکاییل را به این حرکت ناشیرین که کرد و از آن زشت‌ها که بر زبان راند. خواص مردم خود نتوان گفت که این میکاییل را چه گفتند. پس از حسنک این میکاییل بسیار بلا‌ها دید و محنت‌ها کشید. امروز برجای است و به عبادت مشغول شده است. چون دوستی زشت کند، چه چاره از بازگفتن؟» بیهقی روا نمی‌دارد از رفتار ناپسند میکاییل چشم درپوشد و از آن رو که میکاییل دوست اوست، آن را در تاریخی که می‌نویسد نیاورد.

منبع :جشنواره فرهنگی هنری بیهقی http://cnf.hsu.ac.ir/beyhaghi/

ابوالفضل بیهقی وتاریخ بیهقی

ابوالفضل بیهقی و تاریخ بیهقی

ابوالفضل بیهقی با پیشه‌ی فرهنگی، علمی و ادبی دیرباز تاکنون اندیشمندان فرهیختگان ودانشمندانی بزرگ و توانا پرورانده و به رشد و بالندگی رسانده است.

بیهقی از واژگان بسیار غنی برخوردار است به‌طوری که حتی در توصیف صحنه‌های همان نیازی بعهده‌گیری از تعبیرات تکراری ندارد، حد ومرز کلمات را به خوبی می‌شناسد و آنها را بیهوده به کار نمی‌گیرد.

از آوردن مترادفات بی‌فایده و حشوآگین پرهیزدارد. اطبهایش بجا و بی‌مورد است، چنانکه هنگامی بخواهد صحنه‌ای را برای خواننده تصویر کند:ذکر جزئی‌ترین نکته‌ها نیز خودداری نمی‌کند. واین نگارگری چنان استادانه است که گویی خواننده را به تماشای فیلمی نشانده است و اجازه‌هایش به اقتضا موقع، یادآور کار نقاش چیره دستی است که با گردش محدود قلم و ترسیم چند خط، چهره آشنایی را درنظر بیننده جان می‌بخشد.

ابوالفضل بیهقی با پیشه‌ی فرهنگی، علمی و ادبی دیرباز تاکنون اندیشمندان فرهیختگان ودانشمندانی بزرگ و توانا پرورانده و به رشد و بالندگی رسانده است. یاد این دانشمند خردمند و دل‌اگاه وشیفتگان عرصه‌های دانش و فرهنگ همواره چون محور فروزان پرتوافشان جویای حقیقت است.

روش تاریخ نویسی بیهقی بر پایه شیوه دقیق علمی حقیقت جویی بهره گرفتن ازمعیار خردمندی رویدادها استوار شده است بیهقی در سنجش نیک و بد و رفتار شایست و ناشایست حاکمان روزگار هیچ واهمه‌ی از خود نشان نمی‌داد.

تاریخ بیهقی گنجینه ارزشمند از امثال و حکم و پند و آگاهی، فرهنگی، جغرافیای و سیاسی است.

نثر تاریخ بیهقی نمونه‌ای عالی از متن‌های کلاسیک ادبی است. شناخت بیهقی به معنی شناخت بخشی از کوشش ادبی و تاریخی این سرزمین است. هنر اصلی نویسندگی بیهقی(صداقت)و پاکی جان است چون او راست گفته و هیچ دروغی در آن نیست.

بیهقی رویدادهایی که خود شاهد و ناظر نبوده از قول استادش نقل کرده است.

پس از سلطان محمود، بیهقی در پادشاهی کوتاه مدت امیر محمد-پسر کهنه محمود-دبیر دیوان رسالت بود و شاهد دولت مستهجل وی و آنگاه که ستاره اقبال مسعود درخشیدن گرفت، اخطارگر لحظه به لحظه‌ی اوج و فروزندگانی او بود، و هم از این تماشا عبرت‌انگیز است که تاریخ خویش را چنان روزشمار زندگی این پادشاه وآئینه تمام نمای دوران وی فراهم آورده است.

پس از کشته شدن مسعود(432ه.ق)بیهقی همچون میراثی گرانبها، ارایة دستگاه پادشاهی فرزند وی(مودود) گردید.

پس از آنکه نوبت فرمانروایی به عبدالرشید-پسر دیگری از محمود غزنوی رسید بیهقی به شغل خطیر صاحب یوانی رسالت گزیده شد اما بزودی در اثر سخن ‌چینی‌های غلامی فرمایه از کار برکنار شد و سلطان دست غلام را در بازداشت بیهقی و غارت خانه او باز گذاشت. بیهقی سرگذشت درناکی از این دوره دارد.

هنگامی که سلطان عبدالرشید غزنوی به دست غلامی از غلامان شورش(طغرل کافر نعمت)کشته شد در سال 444ه.ق با دگرگون شدن اوضاع بیهقی از زندان رهایی یافت ولی با آنکه زمان چیرگی غلام بر حکومت رسید.

پنجاه روز پیش نپایید و به قول صاحب تاریخ بیهقی بار دیگر ملک به محمودیان افتاد بیهقی دیگر به پذیرفتن شغل و مقام درباری ننهاد و کنج عافیت گزید و گوشه گیری اختیار کرد.

بیهقی که دیگر به روزگار پیری و فرسودگی رسیده و در زندگی خود فرازو نشیب‌های بسیار دیده بود. زمان را برای گردآوری و تنظیم یاداشت‌های خود مناسب دید. و در سال 448ه.ق به تألیف تاریخ و پردازش خود پرداخت و در سال 451ه.ق این کار رابه سرانجام رساند.

بیهقی نزدیک به هشتادو پنج سال زندگی کرد و به سال 470ه.ق در گذشت و به این ترتیب نوزده سال پس از اتمام کتابش زنده بود و هرگاه اطلاعات تازه‌ای در زمینه کار خود دسترسی پیدا می‌کرد آن را به متن کتاب می‌افزود.

مشهورترین اثر بیهقی درتاریخ اوست که از مهمترین کتب تاریخ و ادب فارسی است و درشرح سلطنت(ال سبکتگین) در سی جلد که در آن تشکیل دولت غزنوی تا اوایل سلطنت ابراهیم بن مسعود سخن گفته است.

بیهقی مردی است مسلمان و سنی مذهب و در دین خویش استوار و متحصب و از این رو جهان بینی مذهبی وی بر سراسر کتاب سایه افکنده است.

کتابی که اکنون به نام تاریخ بیهقی می‌شناسیم در آغاز تاریخ ناصری خوانده می‌شود به احتمال. نخست به اعتبار لقب سبکتگین(پدر محمود غزنوی)که ناصرالدین است و این کتاب تاریخ خاندان فرزندان و فرزند زادگان وی بوده است و دیگر لقب سلطان مسعود که ناصردین الله بوده است به هرحال کتاب نامهای دیگری نیز داشته است و از این قرار که تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین-جامع التواریخ و...

اهمیت تاریخ بیهقی از دو جهت است یکی از جهت تاریخ نگاری و دیگری از لحاظ هنر نویسندگی است.

1- نثر بیهقی نوع نثر داستانی است که در خدمت محتوای تاریخ قرار دارد.

2- در مواردی که نویسنده مناسب دانسته است از اطناب استفاده شده است و احادی مجموع ایجاز در کلام کاملاً بارز است و این یکی از جلوهای بارز بلاغت طبیعی است.

3- تمثیلات تعبیرات به کار رفته بلیغ و مناسب است.

4- استشهار به تاریخ وقعه.

5- افزایش واژها و ترکیب بدیع.

6- استفاده طبیعی و غیر متکلفانه از لغات و جمع مکسر و گاهی عبارات عربی.

7- حذف افعال و حتی گاهی قسمتی از یک عبارات قرینه، بنابه اقتضای بلاغت کلام.

8- زیبایی و خوش‌آهنگی کلام.

9- توصیف دقیق و جذاب و وضعیت ظاهری و باطنی افراد.

10- تجسّم و تصویر هنرمندانه صحنه‌ها و اشیاء.

11-ایجاز و اطناب به جا و طبیعی.

با خواندن تاریخ بیهقی فضای اجتماعی و سیاسی آن روزگار در پیش چشم تصویر می‌شوند و در بارة امیران و فضای حاشیه نشینان از آن روزگار و در بارة غزنویان و نیز توده از مردم که نقش چندانی در این تاریخ ندارند.

بیهقی کتاب‌های دیگری در زمرة آثار بیهقی داشته است که جای تأسف است که به روزگار ما نرسیده است.

که عبارتند از:

1- زینة الکتاب(پیرایه نویسندگان) که ظاهراً کتابی بوده است در آیین نگارش

2- مقامات بونصر مشکان یا مقامات محمودی. این اثر نیز به دست ما نرسیده است.

3- بیهقی گذشته از آنکه دبیری توانا و تاریخ نویسی کم نظیر است در سخنوری و شاعری به زبان‌های پارسی و عربی نیز دستی داشته است. نمونه‌هایی از شعر عربی و در(دُمیه القصر با خرزی) و (تاریخ بیهق)آمده است.

منبع :جشنواره فرهنگی هنری بیهقی http://cnf.hsu.ac.ir/beyhaghi/fa/

ویژگی های شخصیتی سلطان مسعود غزنوی از نگاه ابوالفضل بیهقی

ویژگی های شخصیتی سلطان مسعود غزنوی از نگاه ابوالفضل بیهقی

تاریخ بیهقی، در واقع تاریخ مسعودی است.بیهقی دبیر به بیان ویژگی‌های مسعود غزنوی در لباس تمجید همت گماشته است اما خواننده، با تعمق موارد ناپسند در رفتار و کردار او را می‌یابد.

 1. رابطة مسعود و سلطان محمود:

در زمان کودکی مسعود، وقتی که محمود وی را به اتفاق برادرش محمد به جد و جدة عبدالغفار می‌سپرد تا آنان را تربیت نمایند، رابطة خوبی با همدیگر داشته‌اند اما پس از آن، بعضی از کارهای مسعود در نوجوانی و جوانی مانند آوردن مطربان به خانه، پدر را وا می‌دارد تا مشرفاتی بر او بگمارد و انفاس او را در نهان بشمرد و همین مشرفان بودند که محمود را از خیشخانه مطلع کردند و در تمام ایامی که مسعود از پدر دور بود، «پیوسته او را به نامه‌ها مالیدی و پندها می‌دادی» (یادنامة بیهقی، 545:1374). ابتدا محمود وی را ولیعهد خویش کرد و همه از جمله مسعود، را سوگند داده بود که پس از مرگ پدر فرمانبردار مسعود باشند ولی حاسدان کار خود را می‌کنند تا کار به آنجا می‌کشد که با‌ آن که نام ولیعهدی بر او بوده است پدر وی را به مولتان می‌فرستد و از مقابل به محمد مهربانی می‌کند و سرانجام بی‌گناهی مسعود ثابت می‌شود و محمود اقرار می‌کند که بر فرزندش ستم روا داشته است. (بیهقی، 263:1378) اما دوباره حاسدان تضریب می‌کنند و پدر نیز کار‌های محمد را به رخ مسعود می‌کشد و هر روز پیام‌های با عتاب به مسعود می‌فرستد. سلطان محمود در نامه به حضرت خلافت نیز نام محمد را بر مسعود مقدم می‌دارد. (یادنامة بیهقی، 546:1374)

اختلاف پدر و پسر به جایی می‌رسد که چون محمود و مسعود از گرگان به سوی ری حرکت می‌کنند، پدر در اندیشة بازداشت اوست اما به واسطة مشرفانی که مسعود در سپاه پدر داشته است،‌ این کار میسر نمی‌شود. مسعود در این جریان به همراهان خود اجازة هیچ‌گونه تعرضی به اطرافیان پدر نمی‌دهد ولی آمادگی خود را حفظ می‌کند. (همان، 138)

او علت بی‌مهری پدر را چنین باز می‌گوید که در آخر عمر لختی مزاج وی بگشت و سستی بر اصالت رای بزرگ وی غلبه کرد از طرف پدر به او بی مهری نشده است، بلکه پادشاهان وجود جانشین خود را تحمل نمی‌کنند (یادنامة بیهقی، 546:1374). رفتار مسعود در تمام موارد نسبت به پدر توأم با احترام است؛ علاوه بر این هنگامی که مسعود پس از مرگ پدر به غزنین وارد می‌شود، با آن که روابطشان پیش از مرگ تیره بوده است بعد از گذشت دو سه روز، نخست به زیارت تربت پدر می‌رود (بیهقی، 547:1378)

2. ورزش، تفریح و زورمندی مسعود: 

در این زمینه بیهقی می‌گوید که به گونه‌های مختلف به تمرین کشتی، شکار و... می‌پرداخته است. در جایی می‌گوید: «چندان رنج دید که جز سنگ خاره و به مثل آن طاقت ندارد» (بیهقی، 176:1378).

3.معتقدات دینی مسعود:

از تاریخ بیهقی در می‌یابیم که وی در این زمینه جز اجرای پاره‌ای از آداب و سنن مذهبی آن هم در حد فهم و درک مردم عامی به چیزی معتقد نبوده است و انجام دادن آن فرایض و به خود گرفتن آن چهرة مذهبی هم با اعمال و رفتار دیگر او در زندگی متناقض می‌نماید.

 بارها به نماز گزاری او در مصلی اشاره شده است. برای نمونه به دو جریان مرتبط با این عنوان اشاره می‌شود:

در هنگام حرکت به هندوستان برای «غزو هانسی» امیر چهارده روز بیمار می‌شود و عجبیب است که این امیر شراب‌خوار ناگهان امر به معروف و نهی از منکر می کند: «فرمود تا هر شرابی که در شرابخانه برداشته بودند، در رود جیلم ریختند و الات ملاهی وی بشکستند و هیچ کس را زهرة آن نبودی که شراب آشکارا خوردی که جنباشیان و محتسبان گماشته بود و این کار را سخت گرفته» (همان، 754).

وی پس از این که قلعه، هانسی را می‌گشاید، شراب‌خواری را از سر می‌گیرد. بیهقی می‌گوید: «و نشاط وشراب رفت سخت بسزا،‌که از توبة جیلم تا این روز نخورده بود» (بیهقی، 757:1378). او نیز مانند عوام فقط به هنگام مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها به خدا پناه می‌برد و به دین می‌اندیشد مانند آن است که در رود هیرمند در آستانة غرق شدن قرار می‌گیرد و بالاخره از مهلکه نجات می‌یابد،‌ چنین عمل می‌کند: «و مثال داد تا هزار هزار درم به غزنین و دو هزار بار هزار درم به دیگر ممالک به مستحقان و درویشان دهند شکر این نعمت را» (همان،730).

4. آگاهی مسعود از شعر و ادب و سخنوری:

«از پادشاهان این خاندان- رضی‌الله عنه- ندیدم که کسی پارسی چنان خواندی و نبشتی» (همان، 444).

«چون این پادشاه در سخن آمدی جهانیان بایستی در نظاره بودندی که در پاشیدی و شکر شکستی» (همان، 421).

روزی امیر از شکار شیر باز می‌گردد و بوسهل زوزنی چند بیت شعر در مدح او می‌سراید و آن را در مجلس می‌خواند. بیهقی می‌گوید امیر را از این اشعار سخت ‌خوش آمد. این قرینه‌ای است قوی برای وی در شعر و ادب عربی دست داشته است یا وقتی که بونصر مشکان نامة خلیفه القادر بالله را به عربی می‌خواند، امیر خطاب به وی می‌گوید: «ترجمه‌اش را بخوان تا همگان را مقرر گردد. بخواند به پارسی...» (همان، 441)

5. مال دوستی مسعود:

شواهد فراوانی برای این صفت در وجود مسعود در تاریخ بیهقی دیده می‌شود که به پاره‌ای از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

الف- تأیید نظر بوسهل زوزنی در باز پس گرفتن «مال بیعتی وصلت‌ها» که امیر محمد به اطرافیان داده بود و بالاخره اجرای ناموفق این کار؛

ب- دستور به آوردن زر، نقد وجامه به خزانه پس از بازداشت محمد؛

پ- تحریک شدن به وسیلة عراقی دبیر که «امل هزار هزار مرد است. اگر از هر مردی دیناری ستده‌اید، هزار هزار دینار باشد، جامه و زر نیز به دست آید و این همه به سه چهار ماه راست شود» (همان، 684) و دستور امیر به گرفتن اموال فراوان واز آملیان؛

ت- گرفتن اموال، اسباب و ضیاع حسنک وزیر.

6. ایجاد جو بی‌اعتمادی توسط مسعود:

مسعود با گماشتن مشرفان و جاسوسان بر افراد مختلف اعتماد همه را نسبت به خود سلب کرده است که نمونة بارز آن را در بی اعتمادی التونتاش به او و فرار شبانه (همان، 71) و توقیف اریارق و غازی، به نحوی که ایشان هیچ سوء ظنی نسبت به امیر پیدا نمی‌کنند می‌توان دید (همان،273). او از شگردهای خاص در تزویر و عوام‌فریبی نیز استفاده می‌کند، مانند: بیرون رفتن از شهر به هنگام صدور قتل حسنک یا رفتن به شکار بیست روزه پس از صدور دستور گرفتن اموال صلتی که محمد به اطرافیانش داده بود و وانمود کردن که این اعمال در هنگام غیبت وی انجام شده است یا علاوه بر این‌ها از ویژگی‌های مسعود در تاریخ بیهقی به باده نوشی و خوش‌گذرانی، شناخت وی از هندسه و مهندسی، هنر او در لشکرکشی، پرکاری، زیرکی و... اشاره‌هایی شده است.

سخن آخر در بارة مسعود

این پادشاه کسی است که پس از رسیدن به قدرت ویژگی‌های منفی او بیشتر است و در طول حکومت نه ساله، خود به واسطة جو بی‌اعتمادی که از روزهای نخست پادشاهی‌اش به وجود آورد. اکثر کارگزاران و نزدیکان خود به ویژه پدریان، را فرو گرفت یا به چوبة دار سپرد.

هر جا که تصمیمی نسبتاً عاقلانه از وی دیده می‌شود، آن تصمیم ارتباط زیادی با پایه‌های حکومت وی دارد و ردپای مصالح شخصی در آن دیده می‌شود. اگر رحم و شفقتی؛ نسبت به افرادی محدود یا کسانی است که دخالت زیادی در کار او ندارند و این رحم و شفقت نوعی تبلیغ عوامانه به حساب می‌آید. بیهقی در مورد ترحم وی به بیست تن از فراشان مقصر در غزنین می‌گوید: «این غایت حلیمی و کریمی باشد. چه نیکوست العفو عندالقدره» (همان، 182) اما عفو او هیچ گاه شامل کسانی چون حسنک وزیر نمی‌گردد که بی‌رحمانه به چوبة دار سپرده می‌شود. اگر سعی در اجرای عدالت دارد، نیز به شیوة ظالمانه‌ی خاص خود عمل می‌کند؛‌ مثلا مولا زاده‌ای را برای گرفتن یک گوسفند از کسی «فرمود تا از دروازه‌ی گرگان بیاویختند» و «منادی کردند که هر کس به رعایای این نواحی ستم کند، سزای او این باشد و بدین سبب حشمتی بزرگ افتاد و راعی رعیت را بدین و مانند این نگاه تواند داشت» (همان، 673).

بیهقی در جایی دیگر به گونه‌ای زیبا خشونت رفتار او را در عدم رعایت حقوق رعایا بیان می‌کند. وقتی آملیان نتوانستند دینار و اجناسی را که مسعود طلب کرده بود تهیه نمایند، لشکر وی روان شد و «آتش در شهر زدند و هر چه می‌کردند و هر که را خواستند می‌گرفتند و قیامت را مانست... و بدنامی‌یی سخت بزرگ حاصل شد» (همان، 686).

او پادشاهی مستبد است و در روزهایی که ترکمانان در اندیشة حملات سخت بر خراسان بودند وی در فکر غزو و گشودن قلعة هانسی در هندوستان بود و نصایح وزیر و اطرافیان را نمی‌شنود و می‌گفت: «مرا مقرر است دوستداری و مناصحت شما و این نذر است که در گردن من آمده است و به تن خویش راست خواهم کرد» (همان، 754).

بیهقی در سطوری بعد از این از قول وزیر و دیگر قوم می‌گوید: «این خداوند را استبدادی است از حد و اندازه گذشته» (همان، 755). مسعود برای محکم کردن پایه‌های حکومتش به کارهایی دست می‌زند که این اعمال نشانة خامی او در حکومت‌داری است، مانند: تأیید نظر بوسهل زوزنی و طراحی توطئة قتل التونتاش خوارزمشاه که به گفتة بونصر مشکان «مردی بس بخرد و خویشتن‌دار است» (همان، 460) البته توطئه به ناکامی و رسوایی می‌انجامد و یا گوش دادن و عمل کردن به نظر عراقی دبیر و رفتن به گرگان و طبرستان و پشیمانی بعد از آن (همان، 668). مسعود بذل و بخشش‌های بی حساب و کتاب دارد؛ مانند: دادن دینارهای فراوان به شاعران، مطربان و مسخرگان درباری. امیر شاعرانی را که بیگانه‌تر بودند، بیست‌هزار درم فرمود و علوی زینبی را پنجاه هزار درم بر پیلی به خانة او بردند و عنصری را هزار دینار دادند و مطربان و مسخرگان را سی‌هزار درم (همان،423).

این بود مختصری از احوال، روحیات و ویژگی‌های مسعود غزنوی و نمونه‌ای از استبداد پادشاهان و به گفتة بیهقی «ملوک هر چه خواهند، گویند و با ایشان حجت گفتن روی ندارد به هیچ حال» (تاریخ بیهقی، 1378:416).

منبع :جشنواره فرهنگی هنری بیهقی http://cnf.hsu.ac.ir/beyhaghi/fa/

تاریخ بیهقی تاریخی است گوهرنگارانه و واکاوانه

 

تاریخ بیهقی ، تاریخی است گوهرنگارانه و واکاوانه

ویژگی خاصی که «تاریخ بیهقی» را از دیگر متن‌های تاریخی جدا می‌دارد، شیوه‌ نگارش بیهقی است. «تاریخ بیهقی» تنها متنی نوشته در تاریخ نیست، شاهکاری ادبی هم هست.
ویژگی خاصی که «تاریخ بیهقی» را از دیگر متن‌های تاریخی جدا می‌دارد، شیوه‌ نگارش بیهقی است. «تاریخ بیهقی» تنها متنی نوشته در تاریخ نیست، شاهکاری ادبی هم هست. درست است که ما رگه‌هایی و نمودهایی از بی‌راهگی و کژروی نثر پارسی را در «تاریخ بیهقی» می‌بینیم اما این بی‌راهگی‌ها و کژپسندی‌ها هنوز تا بدان پایه گسترش و فزونی نیافته است که بر شیوه‌ نگارش بیهقی سایه بیفکند. یک ویژگی ساختاری و بنیادین دیگر که «تاریخ بیهقی» را تاریخی بی‌مانند گردانیده است، این است که تاریخ نویسی بیهقی به داستانی دلکش می‌ماند. او داستان‌نویسی است که مرزهای تاریخ‌نویسی را درهم می‌شکند و تاریخ را به داستان فرامی‌برد اما آن‌چه سرآمدگی بیهقی را آشکار می‌دارد، آن است که او داستان پندارینه نمی‌نویسد.
بیهقی داستان‌های پندارانه را می‌نویسد.بیهقی آن‌چه را رخ داده است با‌‌ همان خوشی و دلکشی و زیبایی و گیرایی می‌نویسد که داستان‌نویس داستان‌های پندارانه را می‌نویسد. این کار آسانی نیست. شما در جهان پندار هرچه بخواهید می‌توانید کرد. آن‌جا مرز ندارد اما اگر در جهان راستین بمانید و بخواهید آن‌چه را که در این جهان می‌گذرد، با‌‌ همان شادابی داستان‌نویس باز نمایید، باید سره مردی بی‌همانند باشید. بیهقی آن سره مرد است. من «سره مرد» را به‌جای «نابغه» به‌کار می‌برم. هر داستان بیهقی را داستان‌شناسانه بکاوید، می‌بینید که داستانی سخته و استوار است. از همین روست که بیهقی بار‌ها نوشته‌ خود را «داستان» خوانده است، یا «قصه» اما قصه‌ای است که پندارینه نیست. با آن باریک‌بینی و خرده‌سنجی و پروای پولادینی که بیهقی را بدان می‌شناسیم، او توانسته است دو ناساز آشتی‌ناپذیر داستان و تاریخ را با هم پیوند بدهد.
یکی از شگردهای ادبی بیهقی شناساندن چهره‌های داستان است. در‌‌ همان بخش «حسنک» او دو چهره‌ بنیادین را می‌شناساند و به‌شناختی همسویه می‌رساند. یکی از آن دو چهره حسنک است که چهره‌ای پسندیده دارد و ما بر او دل می‌سوزانیم، چهره‌ دیگر بوسهل زوزنی است که چهره‌ای زشت و پلید و پتیاره دارد. دو چهره‌ دیگر هم در این بخش آمده‌اند. آن‌ها چهره‌هایی کنارین دارند که در پیوند با دو چهره‌ نخستین از آن دو سخن رفته است. یکی سلطان مسعود غزنوی است که حسنک به فرمان او بر دار آویخته می‌شود و دیگری دستور و وزیر او، احمد حسن میمندی است.
شگرد دیگر بیهقی، گفتگو است. گفتگو در داستان باید کوتاه باشد و اثرگذار و کارساز. چهره‌های داستان او با یکدیگر سخن می‌گویند اما چنین نیست که بیهقی چونان نویسنده و گزارشگر گفته‌های آنان را بازگوید. ریخت نخست کس (اول شخص) را به‌کار می‌برد، نه سوم کس (سوم شخص) را. با این شگرد، خواننده با داستان پیوندی تنگ می‌یابد و با قهرمان داستان انباز می‌شود و یا به دوستی آن را می‌خواند، یا به دشمنی می‌راند. یک شگرد دیگر او آن است که بازنمودهای باریک و پاره پاره را می‌آورد. برای نمونه، او به این بسنده نمی‌کند که بگوید حسنک به دادگاه آمد. به فراخی و بادرنگ بر پاره‌های خرد، روشن می‌دارد که چگونه آمد. پس می‌توان گفت که بیهقی پیش از آنکه تاریخنگار باشد، داستان‌نویس است.

منبع :جشنواره فرهنگی هنری بیهقی http://cnf.hsu.ac.ir/beyhaghi/fa/

حسین خسروجردی و خاطراتی از دبیرستان ابن یمین سبزوار

روزی به یاد دیروز 

بهار که به میانه می رسد ، در اردیبهشتی ترین روزهای سال ، مناسبتی عزیز در تقویم یادها و خاطره هامان می شکفد که از تمام گل های بهاری خوشبو تر است. مناسبتی در تکریم تعلیم و تقدیر از مقام پرمقدار معلم.
و چه زیباست که هر یک از ما در هر سطح و جایگاه و موقعیت شغلی و اجتماعی که هستیم ، در چنین ایامی به نوبه خود به پاسداشت با شکوه و عزتمندانه مقام معلم بپردازیم.
آقای حسین خسروجردی که یکی از نویسندگان توانمند و از چهره های شاخص فرهنگی دیار سربداران است ، خسروجردی از داستان نویسان معاصر سبزوار است. از وی تا کنون چندین کتاب داستانی به چاپ رسیده  که  "تگرگ تاتار" عنوان یکی از این کتب ارزشمند می باشد. وی از دانش آموختگان سابق دبیرستان ابن یمین سبزوار بوده است.
دبیرستان ابن یمین در کنار دبیرستان هایی نظیر اسرار ، ایوب محمودی ، معراج ، گوهرشاد ، 17 شهریور و ... از قدیمی ترین و خوشنام ترین  مدارس دارالمومنین سبزوار است که شمار زیادی از تحصیل کردگان و چهره های فعال فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و هنری امروز غرب خراسان رضوی ، در دوران تحصیل دانش آموز این دبیرستان بوده اند.
خسروجردی از سالها قبل در مشهد مقدس سکونت دارد ، اما علائق عمیق خود را به شهر زادگاهش دارالمومنین سبزوار حفظ کرده و هنوز هر زمان مجالی و فرصتی یافته در نشریات و اخیراً در وبسایت های اینترنتی کشور ، استان و سبزوار مطالب متعددی در رابطه با تاریخ ، فرهنگ و مسائل اجتماعی سبزوار منتشر کرده است.
خسروجردی هرچند به معنای مصطلح ، معلم نیست و به لحاظ شغلی در حرفه ای دیگر مشغول به کار می باشد ، اما وقتی که در نوشته های مطبوعاتی یا کتب متعددش ، از دل و جان به انتشار مطالبی برا ی معرفی تاریخ و فرهنگ دارالمومنین سبزوار می پردازد ، گویا معلمی دلسوز برای نسل های آینده سربداری است تا بدانند که نهال وجودشان در چه خاک پرافتخاری ریشه دارد و بدین ترتیب چنان که شایسته است ، قدر خود را بدانند.
 اینک در حالی که به تاریخ 12 اردیبهشت روز معلم نزدیک می شویم ، مناسب است که نوشته زیبای این نویسنده فرهیخته و توانمند سبزواری را در مورد خاطرات شیرین او از ایام تحصیل در دبیرستان ابن یمین و معلمان و هم شاگردی های آن سالهایش را منتشر نماییم .

روزی به یادِ دیروز

بزرگی می‌گویدکه : «زندگی را تنها با مراجعه به گذشته می‌توان فهمید ولی باید در آینده زیست.» بر این اساس اخیراً در شهر سبزوار که به شهر فرهنگ و فلسفه و ادبیات مشهور است، همایش و رویدادی میان اهالی فرهنگ اتفاق افتاد که سرشار از عاطفه و شعر و شعور بود. تا آنجا که بانی و میزبان این حرکتِ سزنده که ادارة آموزش و پرورش سبزوار بود باید این را نقطة عطف و اعتلایی این اداره قلمداد کرد که به نوعی می‌شود آن را رویای انسانیت نام گذاشت.
همایش، مُتشکل از دبیران و دانش‌آموزانِ دیروزین دبیرستان ابن‌یمین بود که با دنیایی از یادهای گرم از جای جایِ این سرزمینِ کهن و از کوچه پس‌کوچه‌های دلتنگ زمانه باز آمده بودند تا بار غم خستة خود را در این جمع ارجمند بزدایند. این همایش دارای چنان لطفی بود که از آن به راستی بوی خوش مهر می‌آمد. بوی خوش رحمان.
اصلاً مُرور دبیرستان ابن‌یمین، مُرور معصومانه‌ای‌ست که بی‌درنگ در ما خاطرات فراوانی را زنده می‌کند که در صدر آن آقای عظیمیان قرار دارد که از ورایِ این همه سال، او را در هیئت مردی متین و باوقاری که لبخند فروخورده‌ای دارد، به یاد می‌آوریم. با یک کلمة خلاصه شده که باورِ لیاقت است، بگذارید تا در ادایِ حق‌شناسی از آموزگاران شایسته خود، ابتدا روح جمعی همة آنها را پاس بداریم و بگوییم که صدایشان و یادشان همیشه نامِ زلال و زیبای بارش را در ما زنده و تداعی می‌کند و چشمة احوالمان را بهبود می‌بخشد و چگونه بگویم که شوق کمال یافتة ما، همیشه و تا ابد، مدیون تک‌تک آنهاست.
 بزرگترین حُسن این بزرگواران همانا روشنی و تابندگی آنها بود تا سوز اندیشه در ما، شعله‌ورتر بشود که گفت: تا نباشی آشنا زین پرده رمزی نشنوی و شنیدیم و همة ما شنیدیم و اگر همة ما آنجا جمع شده بودیم و با پیام‌های خوب آمده بودیم می‌خواستیم بگوییم که آنها یادگار مُحبتند. و اگر محبت و عشق ذات حرکت است، به یقین می‌گوییم که این حرکت در تک‌تک آنها حرکت انسانی و ثمربخش بوده است و همین حرکت بود که آموزگاران بزرگوار ما را به پای تخته سیاه می‌کشاند تا در اثبات یک قضیة هندسی به ما بگویند که احتجاج برهانی مبتنی بر علم است.
آنها با اثبات قضایای هندسی، خَردگرایی تجربی را به ما آموختند و با خونسردی عالمانه درس فیزیک را به منزلة حقیقت علمی در ما نهادینه کردند. آنها با ترسیم عناصر شیمیایی، نخستین تجلی حیات را به ما قبولاندند.
 دبیران زحمت‌کش دبیرستان ابن‌یمین با استغنا و قناعت خویش، درس دیگری هم به ما آموختند و آن این است که اهالی فضیلت، همیشه محروم هستند.
یکی دیگر از آموزه‌های این بزرگواران، آیین مردم هنری بود که پیش از این، ابن‌یمین فریومدی آن را ارج نهاده بود. ابن‌یمین شاعرِ پرشور و توانایی بود که دبیرستان ما به نام نیک و مردم‌مدارِ او مزّین شده بود. شاعری که مشفق و مددرسان فرهنگ و کلامی بود که می‌گفت:
اگر بَد کُنی چشم نیکی مـــــدار
که گر خار کاری، سَمَن نَدرَوی
باری دبیران ابن‌یمین، بهایی سزنده و ممتاز دارند که مصداق این شعر غمزده و زیبای حسین منزوی هستند که می‌گوید:
تا هستم ای رفیق ندانی که کیستــم
روزی سراغ وقت من آیی که نیستم
براین اساس اگر همة آموزگاران ما، بی‌دریغ‌ترین وُجُوهِ جانِ خویش را با زبان ادب و فضیلت و متانت آدمی به ما تقدیم کرده‌اند، پس همایش روزی به یاد دیروز، بهایی بود که به آنها پرداخت. و چنین است که احترام همة آنها به عنوان قدردانی و به عنوان یک فریضه چقدر دیر و دور ادا شده است.
 مگر نه آنکه آنها دبیران یگانه و توانایی بودند که با احساس و کششی نیرومند و کاملاً زنده درس را برای ما قابل فهم می‌کردند. آنها با عواطفِ بلیغ و رسایِ خویش، همیشه مُژده‌بخشِ نوعی فهم و شعور اجتماعی بودند.
 آنها کاغذ را دریا و حروف را پرندگان سفیدی می‌کردند که برفراز آب‌ها به پرواز درآمده‌اند.
دریغا جوی قصبه. دریغا سرود سرخوش آب و آن نهالانی که باید امروز درختان ستبری شده باشند.
آه به راستی وقتی که نام رفیقان و همکلاسان خودم را می‌برم شکفته می‌شوم! گویی آنها شادمانی ذات و ضمیر من شده‌اند.
آنها تداعی پرواز معصومیت ایّامی هستند که جوانی نام دارد. آنها اشک‌های سایه و بصیرت آرا‌م‌‌منند.
آنها آرزوی محال و دوردستی بوده‌اند که اینک در یک ابتکار بسیار قشنگ و پر از تحسینِ اداره آموزش و پرورش سبزوار، به منصة ظهور می‌آیند.
 آنها چشمة جوشان آرزو و نظر محبت خدایند که در میانِ باغ‌هایِ زمان، پیر شده‌اند و چقدر روشن و صریح می‌نمایند.
 اینها چهره‌هایی هستند که انگار در بهار کوچک عمر و در فرصت باریک باغ می‌خواهند جزء خاطره‌های ما شوند.
چقدر با آنها از کوچه‌های پُر ماه گذر کرده‌ام. چقدر در بیشه‌های خیال به دنبال آنها بوده‌ام و چقدر خوشحالم که در حضور بُرومند آنها بگویم که نانِ ارزان را هیچگاه تنها برای خودم نخواسته‌ام و اینها همه از معجزة امانِ امید آنها بوده‌ است.
 انسان‌هایی که احساس می‌کنم نیروی جهانند و این نیرو، همیشه با من است. و یک نوع ایستادگی در مقابل زوال را، نوید می‌دهد و چنین است که حضور این انسان‌ها در این روز معنی یاب می‌شود که این خود، مژدة یک ارتقاء است.
حضور آنها بار دیگر به ما آموخت تا هیچگاه پرنده بودنِ خودمان را فراموش نکنیم و به تأسی از سخن امام محمد غزالی بگوییم که: علمِ شکر، شناخت نعمت است. و شناخت نعمت شما، آموزگاران ارجمند، تَلمیذِ ارادتی است که بر همة ما محصلین دبیرستان ابن‌یمین ، یک فریضیه است. این فریضیه همیشه باد .
نویسنده : حسین خسروجردی

منبع :مجله اینتر نتی اسرارنامه سبزوار   http://www.asrarnameh.com

محمود دولت آبادی گلواژه های ماندگار

محمود دولت ابادی

قاضی بست

قاضی بست

روز دوشنبه ٬ هفتم صفر امیر مسعود صبح زود سوار بر اسب شد و به همراه پرندگان شکاری و یوزپلنگان و خدمتکاران و همدم های خود و نوازندگان به کنار ساحل رود هیرمند رفت و خوردنی و نوشیدنی بسیار با خود بردند و شکار فراوانی کردند چنان که تا نزدیکی های ظهر مشغول شکار بودند سپس در ساحل رود هیرمند اقامت کردند و خیمه ها و سایبان ها برافراشتند و غذا و شراب خوردند وبسیار شادی و تفریح کردند.

اتفاقا پس از نماز ظهر ٬ امیر مسعود تعدادی کشتی طلبید و ده تا قایق آوردند ٬ یکی از قایق ها که بزرگ تر از بقیه ی قایق ها بود برای شستن امیر در نظر گرفته بودند فرش ها را گستردند و بر روی آن سایبان کشیدند و امیر مسعود به آن جا که آماده کرده بودند رفت و افرادی از طبقات مختلف در کشتی های دیگر بودند و هیچ کس خبر نداشت که چه اتفاقی  می خواهد بیفتد.

ناگاه دید آب بالا آمده و کشتی امیر پر از آب شده است و کشتی شروع به غرق شدن کرد آن زمان متوجه شدند که کشتی داشت غرق میشد و صدای فریاد مردم بلند شد و آشوب و غوغا شد و امیر بلند شد .

خوشبختانه کشتی های دیر نزدیک کشتی در حال غرق امیر بودند هفت هشت نفر به آب پریدند و امیر را از آب گرفتند و نجات دادند و کشتی دیگر رسانیدند و بسیار آسیب دید و پای راستش مجروح شد و به نحوی که یک تکه پوست و گوشت بدنش کنده شد و نزدیک بود امیر  غرق شود .

اما خداوند پس از قدرت نمایی ( شکستن قایق ) لطف و رحمت ( نجات امیر ) نور و جشن و شادی بسیار زیاد خراب شد و زمانی که امیر را در کشتی سوار کردند کشتی را به حرکت در آوردند و به ساحل رسانیدند .

امیر از مرگ نجات یافته بود وارد خیمه شد و لباسش را عوض کرد و خیس و خسته و ناتوان شده بود و بر سوار اسب شد به سرعت به کاخ آمد زیرا خبر بسیار ناگواری در میان لشکر افتاده بود و نگرانی و ناراحتی بزرگی ایجاد شده بود و بزرگان و وزیر به پیشواز امیر رفتند . وقتی پادشاه را سالم دیدند فریادی شاد ?  لشکریان و مردم  برخاست و به شکر سلامتی امیر بسیار صدقه دادند .

روز بعد امیر مسعود دستور داد نامه هایی غرینن و همه ی کشور ها به خاطر این حادثه ی بزرگ و دشوار که اتفاق افتاده ود نوشتند و خبر سلامتی شاه را به مردم رساندند و دستور دادند که به شکرانه ی این سلامتی تا یک میلیون سکه ی نقره در غزنین و دو میلیون سکه ی نقره در سرزمین های دیگر به نیازمندان و در ویشان دهند و نامه نوشته شده با امضاء شاه تایید شد و مژده دهندگان به شهر رفتند .

روز پنجشنبه یازدهم صفر امیر تب شدید کرد تب داغ و سوزان و سر درد شدیدی ایجاد شد چنان که نتوانست به کسی اجازه ملاقات بدهد و از نظر مردم پنهان ماند و به جز پزشکان و چندین از خدمه که می توانست امیر را ببینند و بسیار نگران و سر گشته بودند تا چه پیش خواهد آمد .

تا زمانی که امیر گرفتار بیماری بود بو نصر مشکان نامه های رسیده را شخصا برسی می کرد و مطالب مهم را از نامه ها استخراج میکرد و از میان مطالب مهم مطالبی که ناراحت کننده نبود در اندرونی کاخ به دست من (بیهقی) میرساند و من آن نکته ها را به خادم خاص امیر میدادم و او نکته های مهم آن نامه ها را که حاوی خبر خوش بود به خادم مخصوص تحویل دادم آغا چی نکته ها را از من گرفت و پیش امیر برد و بعد از یک ساعت برگشت و گفت ای ابوالفضل امیر تو را به حضور می طلبد .

پیش امیر رفتم دیدم اتاق را تاریک کرده و پرده ها یی از جنس کتان خیس کرده اند و جلو در و پنجره آویخته اند شاخه های بسیاری داخل در و پنجره گذاشته اند و کاسه های بزرگ پر از یخ بر بالای آنها قرار داده اند . و امیر را دیدم آن جا روی تخت نشسته است امید پیراهن نازک کتانی بر تن و گردن داشت گردن بندی که بندهای آن از کافور بود برای تب زدایی بر گردن نهاده بود . و ابوالعلای طبیب که آن جا کنار تخت امید نشسته بود دیدم.

من از پیش امیر باز گشتم و آن چه رخ داده بود را به بو نصر گفتم . بو نصر بسیار شاد شد و به خاطر سلامتی امیر در مقابل خدای بزرگ و توانا سجده ی شکر به جای آورد و نامه نوشته شد و من ( بیهقی ) نامه را پیش آغاجی بردم و اجازه ی ورود به نزد امیر یافتم تا اینکه سعادت دیدار چهره ی مبارک امیر را دوباره یافتم و امیر آن نامه را خواند و قلم و مرکب خواست و آن را امضاء کرد و امیر گفت زمانی که نامه ها فرستاده شد تو بر گرد که برای بو نصر در باره موضوعی پیغامی  دارم تا داده شود .

من ( بیهقی ) گفتم چنین کنم و با نامه ی امضاء شده برگشتم و این احوال را به بو نصر گفتم و این مرد بزرگ و نویسنده ی توانا ( بو نصر ) با خوشحالی به نوشتن پرداخت تا نزدیک نماز ظهر این کار های بزرگ ( نامه نگاری ) را تمام کرده بود و نو کران و سواران را روانه کرده بود سپس نامه ای به امیر نوشت و هر چه انجام داده بود شرح و گزارش داد و به من ( بیهقی ) داد تا به امیر برسانم .

و نامه را بردم و اجازه ورود یافتم و نامه را به امیر رسانیدم و امیر خواند و گفت خوب شد و به آغا چی خادم گفت : کیسه ها را بیاور و به من گفت : کیسه ها را بگیر در هر کیسه هزار مثقال سکه ی طلاست و به بو نصر بگو که این طلاها یی است که پدر ما ( سلطان محمود ) در جنگ هندوستان آورده است . و بت های طلایی را شکسته و ذوب کرده و به صورت سکه در آورده است و حلال ترین مال هاست و در هر سفر برای ما از این سکه هاا می آورند تا صدقه ای که خواهیم داد کاملا حلال باشد دستور میدهیم از این سکه ها بدهند .

من کیسه ها را گرفتم و به نزدیک بو نصر آوردم و ماجرا را شرح دادم و بو نصر شکر کرد و گفت : امیر کار بسیار پسندیده ای انجام داده است و شنیده ام که قاضی و پسرش گاهی پیش می آید که برای ده درهم هم محتاج هستند و بو نصر به خانه بازگشت و کیسه ها را با او بردند و پس از آن کسی را فرستاد که قاضی و پسرش به خانه او بیایند و آمدند، بو نصر به خانه باز گشت و کیسه ها را با او بردند و سپس از آن کسی را فرستاد که قاضی و پسرش به خانه ی او بیایند و آمدند ، بو نصر پیغام امیر مسعود را به قاضی رسانید قاضی بسیار سپاس گزاری کرد و گفت : این هدیه و احسان امیر مایه افتخار و مباهات من است . می پذیرم ،دوباره باز می گردانم زیراکه به درد من نمی خورد در حالی که روز قیامت بسیار نزدیک است و من نمی توانم در روز قیامت پاسخ گوی زر اهدایی باشم و من نمی گوییم که به آن ها نیاز ندارم اما به دلیل این که به اندک دارایی که دارم قانع هستم پذیرفتن هدیه ای گناه و عذاب دارد به درد من نمی خورد .

بو نصر گفت: شگفتا طلایی که سلطان محمود از جنگ با کفار از بت خانه ها آورده و بت ها را شکسته و به صورت سکه در آورده است و گرفتن آن را خلیفه جایز و حلال می داند و آن ها را قاضی قبول نمی کند و نمی گیرد؟

گفت : زندگانی امیر طولانی باشد شرایط و وضعیت خلیفه با من فرق میکند زیرا که خلیفه صاحب اختیار دین و کشور است و تو ( خواجه بو نصر ) با امیر محمود در جنگ ها بوده ای و در حالی که من در جنگ ها نبوده ام و نمی دانم که آن جنگ ها طبق سنت پیامبر اسلام بوده است یا نه ، به این دلیل من هدایای سلطان را قبول نمی کنیم و نیز مسئولیت آن را به عهده نمی گیریم.

          بو نصر به پسر قاضی گفت : تو سهم خود را بگیر . پسر قاضی پاسخ داد. عمر خواجه ی بزرگ طولانی باد . در هر صورت من نیز فرزند این پدر ( قاضی ) هستم که این سخن را گفت و علم و معرفت از او یاد گرفته ام و اگر او را فقط یک روز دیده بودم و احوال و اخلاق او را می شناختم بر خود واجب می کردم که تمام مدت عمرم از او پیروی کنم پس چه رسد به این که سال ها با او بوده ام و او را دیده ام و با خلق و خوی او آشنا شده ام نباید بر خلاف نظر او کنم و من هم از آن حساب و پرش و پاسخ در روز قیامت میترسم و همچنان که پدرم می ترسد و آنچه از اندک مال بی ارزش دنیا دارم حلال است و کافی است . و نیازی به پیش از آن ندارم و زیاده خواه نیستم .

بو نصر گفت : خدا خیرتان دهد . شما دو تن بسیار مردان بزرگی هستید و بگریست و آن ها را باز گردانید و بقیه روز در این مورد فکری کرد و از این ماجرا یاد میکرد و روز دیگر ، بو نصر نامه ای نوشت به امیر و ماجرا را شرح و گزارش داد و کیسه های زر را پس فرستاد .

دکتر باستانی پاریری و توصیه در مورد بیهقی

ابوالفضل بیهقی بزرگترین تاریخ نگار ایرانی در آستانه فراموشی...

توصیه دکتر باستانی پاریزی در مورد ابوالفضل بیهقی : یادی از این مورخ بزرگ بنمایید.

ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی ، نویسنده صاحب سبک فارسی و مورخ بزرگ ایرانی صاحب کتاب ارزشمند تاریخ بیهقی است که این کتاب از امهات نثر فارسی محسوب می شود و حتی برخی آن را شاهنامه نثرفارسی می دانند.
کتاب تاریخ بیهقی که با نام های دیگری نظیر تاریخ مسعودی ، تاریخ آل سبکتکین و جامع التواریخ و تاریخ آل ناصر نیز شناخته می شود ، همواره از دو جهت دارای ارزش بسیار است.
 یکی از جنبه های ارزشی این کتاب به لحاظ ادبی و درتاریخ ادبیات ایران است که این ارزش ناشی از قدرت و هنر نویسندگی ابوالفضل بیهقی می باشد. ودیگری به لحاظ ارزش تاریخی است که همگان معتقدند کتاب ابوالفضل بیهقی ، یکی از منابع مهم ومعتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان می باشد.
در اهمیت و ارزش کار این نویسنده و مورخ بزرگ سبزواری سخن بسیار است. چنانکه مطالب و مقالات مفصل و فراوانی می توان در تمجید از این اثرارزشمند ادبی و تاریخی  در لابه لای کتب و مجلات مختلف و صفحات وب یافت کرد که مطالعه همه آنها کاریست بس زمان بر. 
اما در اینجا بیشتر قصد داریم به غفلت بزرگ تاریخی که تا کنون در قبال ابوالفضل بیهقی روا شده است ، سخن بگوییم.
غفلتی بزرگ در به جای آوردن ، بزرگداشتی شایسته از این نویسنده توانمند نثرفارسی و مورخ بزرگ و معتبر تاریخ  ایران که سبزواری ها به عنوان همشهریان ابوالفضل بیهقی در ردیف اول غفلت کنندگان محسوب می شوند.
با نگاهی به تقویم ایران روزهای زیادی را می بینیم که به نام برخی مشاهیر کشور ازجمله فردوسی ، حافظ ، سعدی ، شهریار ، خیام و ... ثبت شده اند و در این روزها مراسم با شکوهی برای بزرگداشت این بزرگان در شهرهای زادگاه یا محل دفنشان برگزار می  شود اما در همین تقویم جای خالی روزی برای بزرگداشت کسی که بخش مهمی از آگاهی صحیحمان نسبت به دوره هایی از تاریخ وطن را مدیون وی هستیم به شدت احساس می شود. ای کاش فقط جای یک روز ملی به نام بیهقی در تقویم کشور خالی بود! 
اما مسئله اینجاست که حتی جای یک مکان یادبود برای ابوالفضل بیهقی در شهر و روستای زادگاهش نیز خالی مانده است. حال آنکه مسئولین فرهنگی شهرستان سبزوار سالها پیش وعده ساخت بنای یادبودی را در روستای حارث آباد مطرح کرده بودند که گویا تا کنون فقط در حد یک شعار باقی مانده است.و بنایی که پس از نزدیک به ده سال بدون متولی با نزدیک به ده درصد پیشرفت باقی مانده است 
ای کاش فقط جای بنای یادبود و روز ملی بیهقی خالی بود حتی دریغ از یک مراسم بزرگداشت شایسته !!!
متأسفانه چنانکه گفته شد ، حتی جای برگزاری یک جشنواره سالانه ملی ، منطقه ای یا محلی درخور نیز برای ابوالفضل بیهقی که از مشاهیر برجسته خراسان و ایران محسوب می شود خالی است. البته ناگفته نماند که دانشگاه حکیم سبزواری در سالهای اخیر به صورت سالانه اقدام به برگزاری همایشی مختصر در بزرگداشت ابوالفضل بیهقی می کند که البته در میان این همه فراموشی و غفلت جای سپاس دارد ، اما این همایش با توجه به اینکه در سطح دانشگاهی محدود شده بازتاب خبری و رسانه ای خاصی هم ندارد ، فقط در حد یک اقدام حداقلی محسوب می شود.
حالا این سئوال پیش می آید که چگونه در حق نویسنده کتابی که به شاهنامه نثرفارسی معروف است ، چنین بی توجهی وکم توجهی بزرگی صورت گرفته است؟
اینجاست که باید نتیجه بگیریم ، عملکرد مسئولین استانی و شهرستانی به ویژه در اداره فرهنگ وارشاد اسلامی و اداره میراث فرهنگی ، شورای اسلامی شهر و روستای سبزوار ، شهرداری ، فرمانداری ، نمایندگان و... دراغلب سالهای گذشته تا کنون درحق مشاهیر و افتخارات این شهر کهن بسیار ضعیف و غیرقابل توجیه بوده است.
اصلاً معلوم نیست در شهری که مشاهیری نظیر ابوالفضل بیهقی وجود دارند و هیچ اقدام خاصی برای بزرگداشت آنها صورت نگرفته است ، ادارات و اشخاص نامبرده به ویژه اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی مشغول چه کاری هستند؟ 
یعنی چه کاری فرهنگی تر و میراثی تر از برگزاری پاسداشتی شایسته برای مشاهیر بزرگ ملی یک شهر؟ که حالا نام و یادشان دارد در گوشه ذهن ها خاک می خورد! 
آیا صرفاً انجام یک سری امور روزانه در چنین نهادهایی کافی است ؟ و بعضاً حتی مشاهده می کنیم اگر هم برنامه خاصی برگزار شود ، مسئولین فرهنگی شهرستان یا دانشگاه های سبزوار در پی برگزاری فلان جشنواره های هنری یا فرهنگی هستند که اگر در سبزوار برگزار نشود در هر شهر دیگری نیز می تواند اجرا شود. 
اما اگر سبزواری ها برای مفاخر و مشاهیر برجسته خود مراسم باشکوه بزرگداشت برگزار نکنند چه کسی ، کدام شهر درکدام کشور این کار را بکند ؟ و اگر مثلاً مانند آنچه در مورد مولوی درترکیه اتفاق افتاد ، فردا در یکی از کشورهای منطقه در مورد ابوالفضل بیهقی یا دیگر افتخارات مغفول مانده سبزوار اتفاق بیافتد ،چه کسانی پاسخگوی مردم سبزوار خواهند بود؟
البته از آنجایی که مجله اینترنتی اسرارنامه

 ( http://www.asrarnameh.com ) 

همواره سعی کرده است مثبت نگر باشد ،  باید به این موضوع هم اعتراف کنیم که در سالهای اخیر در راستای پاسداشت و بزرگداشت برخی مشاهیر ملی وشخصیت های برجستهسبزوار اقداماتی از جانب برخی نهادها صورت گرفته است.
 اما به نظر می رسد نسبت با وجود همه افتخارات فرهنگی و تاریخی مغفول مانده سبزوار نظیر خواجه ابوالفضل بیهقی ، خواجه نظام الملک دانشمند سبزواری الاصل و وزیربا تدبیرسلجوقیان ، دکتر علی شریعتی و همچنین قیام پرافتخار سربداران ... آنچه تا کنون انجام شده  چه از نظر مقیاس برگزاری (در سطح ملی یا محلی)، چه از نظر استمرار(سالانه بودن یا فقط در یک سال برگزار شدن ) وچه از نظر پوشش خبری و رسانه ای ، به هیچ عنوان کافی نبوده است.
به عنوان مثال بزرگداشت حکیم سبزواری که از بزرگترین فلاسفه ایران محسوب می شود ، در مقیاس محلی و با پوشش رسانه ای بسیار کم و فقط دریک سال برگزار شد.
بزرگداشت سید عبدالاعلی سبزوار هرچند در مقیاس وسیع ملی و حتی بین المللی باحضور میهمانانی ازکشورعراق برگزار گردید و بازتاب رسانه ای خوبی داشت ، اما تنها در یک سال انجام شد .
درکل با توجه به همه آنچه گفته شد ، به این نتیجه می رسیم که هرچه قدر هم که بخواهیم مثبت نگر باشیم ، نمی توانیم عملکرد مثبت و قابل قبولی را برای دستگاه های فرهنگی و سیاسی شهرستان سبزوار در بحث پاسداشت و حفظ وحراست از ارزش ها وافتخارات اصیل ملی و محلی این منطقه در نظر گرفت.
این همه کم توجهی درحق برخی مشاهیر وافتخارات ملی و محلی خراسان از جمله ابوالفضل بیهقی در حالی است که می بینیم در سالهای گذشته در سایه همین غفلت ما ایرانی ها برخی کشورهای منطقه در پی ثبت افتخارات تاریخی و فرهنگی کشورمان به نام خود افتاده اند. و مثلاً ثبت افتخار مولوی که از بزرگترین شعرای ادبیات فارسی است به نام کشور ترکیه زنگ خطر بزرگی برای همه ما ایرانی هاست که بیشتر قدر مشاهیر و افتخارات خود را بدانیم .

دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی مورخ ، پژوهشگر ، استاد دانشگاه و نویسنده بزرگ وسرشناس معاصر ایران این زنگ خطر را مدت ها قبل درمورد ابوالفضل بیهقی به صدا در آورده است. این مطلب را استاد مرحوم محمود بیهقی در کتاب ارزشمند خود با نام سبزوار شهر دانشوران بیدار مورد اشاره قرار داده است .
محمود بیهقی در این بخش از کتاب خود با استفاده از منابع معتبر تاریخی ، ابتدا به محل زندگی ابوالفضل بیهقی دراواخر عمر و محل احتمالی دفن وی در شهرهای غزنین یا هرات افغانستان یا شهر سبزوار در ایران اشاره می کند و در پایان توصیه دکتر باستانی پاریزی را یادآور می شود که گفته است : «اینک تکرار می کنم که تا قوم و خویش های او ، در ماوراء اَترَک پیدا نشده اند و مزاری در ماوراء خواف و عشق آباد برایش درست نشده و ... قبر واقعی او را پیدا و یا بنای یادبودی ، برای او در بیهق برپا کنند و یادی از  این مورخ بزرگ بنمایند.»(منبع:سبزوار شهر دانشوران بیدار ، مولف محمود بیهقی ، انتشارات دامینه ، 1379 ، چاپ سوم ، صفحه 11)
در پایان گفتنی است هرچند هنوز در تقویم رسمی کشور جای یک روز ملی به نام ابوالفضل بیهقی خالی است اما از جانب  عده ای از فرهنگ دوستان ایرانی وعلاقه مندان به این نویسنده صاحب سبک فارسی ، همه ساله روز تولد وی که اول آبان ماه ذکر شده است را به عنوان روز بزرگداشت بیهقی دانسته و گرامی می دارند. (منبع)
البته برخی منابع نیز روز 6 مرداد را برای بزرگداشت بیهقی درنظر گرفته اند ، که دقیقاً معلوم نیست مبنای آن چیست؟(منبع) اما به هرحال  امید می رود مسئولین فرهنگی کشور و استان و شهرستان حداقل امسال توجه و دقت بیشتری به پاسداشت مقام ابوالفضل بیهقی در شهر زادگاهش داشته باشند. وحداقل از جانب مسئولین فرهنگی و اجرایی سبزوار این مهم مانندسالهای گذشته موردغفلت قرار نگیرد.

منبع مجله اینترنتی اسرارنامه ( http://www.asrarnameh.com ) 

بیهقی و کم لطفی با او در زادگاهش

بیهقی و کم لطفی با او در زادگاهش 

این گونه رفتار کردن با بیهقی ، کم لطفی و ناسپاسی است.

اول آبان روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی است اما به دلیل تشخیص دولت محترم این روز ثبت رسمی پیدا نکرده است . از حسن اتفاق در حال نگارش مقاله ای با موضوع کارنامه بیهقی پژوهی بودم که برخی از نکات آن را در اینجا تقدیم می دارد:

۱- نخستین چاپ از کتاب تاریخ بیهقی را مورلی دانشمند انگلیسی در ۱۸۶۳ در کلکته هند انجام داد و این نشان می دهد که این کتاب در آنجا که در آن روزگار مهد زبان فارسی بوده است ارزش و اعتبار داشته است.
۲- فقط ۶۳ سال بعد این کتاب در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به پایمردی مرحوم سید احمد ادیب پیشاوری در ایران به چاپ می رسد.
۳- در روزهای ۱۹ تا ۲۵ شهریور ۱۳۴۹ همایش هزاره بیهقی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار می شود که تا امروز در نوع خود بی تکرار مانده است مگر یکی دو مراسم کوچک و محلی.
۴- تصحیح درست و دقیق استاد فقید دکتر علی اکبر فیاض از تاریخ بیهقی نقطه عطفی در بیهقی پژوهی است هر چند این استاد بزرگ که در سال ۱۳۵۰ درگذشت متن چاپی کار خود را ندید.
۵- آخرین تصحیح تاریخ بیهقی را آقایان دکتر یاحقی و مهدی سیدی سال ۱۳۸۸ منتشر کرده اند و شگفت این که به رغم یافتن نسخه های بسیار دیگر آنان نتوانسته اند حتی یک جمله بیش از آنچه که هست بر متن بیهقی که در اصل سی جلد بوده است بیفزایند.
اگر باور داریم که متن تاریخ بیهقی با همین افتادگی ها و کاستی ها یکی از مهم ترین و بهترین متون ادبی ماست این گونه با آن رفتار کردن و کنار نهادنش کم لطفی و ناسپاسی است.
بیهقی با صراحت و صمیمیت با ما سخن می گوید و عبرت ها را پیش دیدگان ما قرار می دهد :آنگاه که هارون الرشید برای دفع فتنه خراسان عازم آنجا می شود و نصیحت آل برمک را به یاد می آورد و افسوس می خورد که چرا به پند آنان گوش نکرد و با یک جهان اندوه و حسرت می گوید: دریغا آل برمک انسان ناپایداری قدرت و بی دوام بودن آن و ارزش مردان سیاست را در می یابد یا هنگامی که قاضی بست به همه نیازی که دارد کیسه های زر دربار غرنوی را رد می کند انسان برای فقدان این روحیه آزادگی و قناعت دچار درد و اندوه می شود. یادش گرامی باد
دکتر عبدالرضا مدرس زاده

 منبع : وبلاگ گل زیره http://golezire.blogfa.com

شعرهایی از ابوالفضل بیهقی خدای مطلق نثر فارسی

شعرهایی از ابوالفضل بیهقی خدای مطلق نثر فارسی 

شعرهایی از ابوالفضل بیهقی، شاعر هزارساله

صادق باشیم: بسیاری از نویسندگان و شاعران و مترجمان و ویراستاران از توانمندی‌های نثر کهن فارسی آگاه نیستند و این گنجینه‌ی عظیم از درخشش شعر کهن فارسی مغفول مانده است. برای همین است که می‌خواهم از این گنجینه‌ی پایان‌ناپذیر پاره‌‌هایی نشان دهم تا مگر حتی یک نفر با خواندن این پاره‌متن‌ها به مطالعه‌ی متنی کهن ترغیب شود، که اگر چنین شود، پاداش معنوی خود را گرفته‌ام. و ناگفته پیداست که آن‌چه از نثر کهن در این‌جا معرفی می‌شود فقط برگزیده‌ی من است و الزاماً بهترین پاره‌های متن نیست و تازه آن هم با محدودیت‌های جا و جز آن.

از این پس، به این کلبه‌ی مجازی سری بزنید و نمونه‌هایی از شعرهای نو نویسندگان بزرگ زبان فارسی را بخوانید.

با بیهقی آغاز می‌کنیم و شعرهای نو این شاعر هزارساله را بازمی‌خوانیم. با بیهقی، این خدای مطلق نثر فارسی:

(١)

وی رفت

 و آن قوم که محضر ساختند رفتند

و ما را نیز می‌باید رفت

که روز عمر به شبانگاه آمده است. 

(٢)

و سفر درازآهنگ شد

امرای اطراف هر کسی خوابکی دید

چنان‌که چون بیدار شد،

خویشتن را بی سر یافت و بی‌ولایت.

(٣)

ستاره‌ی روشن ما بودی

                   که ما را راهِ راست نمودی

و آب خوش ما بودی که سیراب از تو شدیم

و مرغزار پُرمیوه‌ی ما بودی

                   که گونه‌گونه از تو یافتیم.

(۴)

کار از درجه‌ی سخن

به درجه‌ی شمشیر رسید.

(۵)

جهان عروسی آراسته را مانست

در آن روزگار مبارکش 

(۶)

مطربان می‌زدند و می‌خواندند...

          و شادی و طرب در پرواز آمد. 

(٧)

من و ماننده‌ی من،

          که خدمتگاران امیر محمود بودیم،

ماهیی را مانستیم از آب بیفتاده

و در خشکی مانده

و غارت شده.

 

(٨)

بزرگا مردا، که او دامن قناعت تواند گرفت

و حرص را گردن فروتواند شکست! 

(٩)

تا وی را دیدیم که ممکن نشد خدمتی یا اشارتی کردن،

گریستن بر ما افتاد

کدام آب دیده، که دجله و فرات،

چنان که رود براندند.

 

(١٠)

فصلی خوانم از دنیای فریبنده

به یک دست شکر پاشنده

و به دیگر زهرِ کشنده

گروهی را به محنت آزموده

و گروهی را پیراهن نعمت پوشانید. 

(١١)

گفت: «کار سخت سست می‌رود،

                                       سبب چیست؟» 

(١٢)

متحیر و شکسته‌دل می‌رفتند

راست بدان مانست که گفتی بازپسشان می‌کشند 

(١٣)

لشکر از جای برفت

گفتی جهان می‌جنبد...

چون کوهِ آهن درآمدند.

 

(١۴)

در خود فروشُده بود

سخت از حد گذشته

که شمه‌ای یافته بود

از مکروهی که پیش آمد. 

(١۵)

حسنک را فرمودند که جامه بیرون کِش...،

تنی چون سیم سپید و رویی چون صدهزار نگار،

و همه خلق به‌درد می‌گریستند.  

منبع : وبلاگ رساله کاروند ( پاتوق اهل قلم - هومن عباسپور )

http://karvand.persianblog.ir

ابوالفضل بیهقی و قصه خیشخانه هرات

قصه خیشخانه هرات

از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم یکی آن است که به روزگار جوانی که به هرات می بود و پنهان از پدر شراب می خورد؛ پوشیده از ریحان خادم، فرود سرای خلوت ها می کرد و مطربان می داشت مرد و زن که ایشان را از راه های نبهره نزدیک وی بردندی. در کوشکِ باغِ عَدنانی فرمود تا خانه ای برآوردند خواب قیلوله را و آن را مزمّل ها ساختند و خیش ها آویختند؛ چنانکه آب از حوض روان شدی و به طلسم بر بام خانه شدی و در مزمّل ها بگشتی و خیش ها را تر کردی. و این خانه را از سقف تا به پای زمین صورت کردند، صورت های اَلفِیه، از انواع گردآمدن مردان با زنان، همه برهنه. چنانکه جمله آن کتاب را صورت و حکایت و سخن نقش کردند. و بیرون این صورت ها نگاشتند، فراخور این صورت ها. و امیر به وقت قیلوله آنجا رفتی و خواب آنجا کردی. و جوانان را شرط است که چنین و مانند این بکنند.

و امیر محمود هرچند مُشرفی داشت که با این امیر فرزندش بودی پیوسته، تا بیرون بودی با ندیمان و انفاسش می شمردی و اِنها می کردی. مقرّر بود که آن مشرف در خلوت جای ها نرسیدی. پس پوشیده بر وی مشرفان داشت از مردم چون غلام و فرّاش و پیرزنان و مطربان و جز ایشان که بر آنچه واقف گشتندی، بازنمودندی تا از احوال این فرزند هیچ چیز بر وی پوشیده نماندی. و پیوسته او را به نامه ها مالیدی و پندها می دادی که ولیعهدش بودی و دانست که تخت ملک او را خواهد بود. و چنانکه پدر بر وی جاسوسان داشت پوشیده، وی نیز بر پدر داشت هم از این طبقه؛ که هر چه رفتی بازنمودندی. و یکی از ایشان نوشتَگینِ خاصّه خادم بود که هیچ خدمتگار به امیر محمود از وی نزدیک تر نبود. و حرّه ختّلی عمّتش خود سوخته او بود.

پس خبر این خانه بصورت اَلفِیه سخت پوشیده به امیر محمود نبشتند و نشان بدادند که چون از سرای عدنانی بگذشته آید، باغی است بزرگ، بر دست راست این باغ حوضی است بزرگ و بر کران حوض از چپ این خانه است. و شب و روز بر دو قفل باشد زیر و زِبَر و آن وقت گشایند که امیر مسعود به خواب آنجا رود و کلیدها بدست خادمی است که او را بشارت گویند.

و امیر محمود چون بر این واقف گشت وقت قیلوله به خرگاه آمد و این سخن با نوشتگینِ خاصّه خادم بگفت و مثال داد که فلان خیلتاش را ـ که تازَنده ای بود از تازندگان که همتا نداشت ـ بگوی تا ساخته آید که برای مهمّی او راه به جائی فرستاده آید تا بزودی برود و حال این خانه بداند و نباید که هیچ کس برین حال واقف گردد.

نوشتگین گفت: فرمانبردارم. و امیر بخفت و وی به وثاق خویش آمد و سواری از دیوسواران خویش نامزد کرد با سه اسب خیارِه خویش و با وی بنهاد که به شش روز و شش شب و نیم روز به هرات رود نزدیک امیر مسعود سخت پوشیده.

و به خطّ خویش ملطّفه ای نبشت به امیر مسعود و این حال ها باز نمود و گفت: پس از این  سوارِ من، خیلتاش سلطانی خواهد رسید تا آن خانه را ببیند، پس از رسیدن این سوار به یک روز و نیم. چنانکه از کس باز ندارد و یکسر تا آن خانه می رود و قفل ها بشکند. امیر این کار ار سخت زود گیرد چنانکه صواب بیند.

و آن دیو سوار اندر وقت تازان برفت. و پس کس فرستاد و آن خیلتاش را که فرمان بود بخواند. وی ساخته بیامد. امیر محمود میان دو نماز از خواب برخاست و نماز پیشین بکرد و فارغ شد. نوشتگین را بخواند و گفت: خیلتاش آمد؟

گفت: آمد. به وثاق نشسته است.

گفت: دویت و کاغذ بیار.

نوشتگین بیاورد و امیر به خطّ خویش گشادنامه ای نبشت برین جمله: « بِسمِ اللهِ الرَّحمانِ الرَّحیم. محمود بن سَبکتَکین را فرمان چنان است این خیلتاش را که به هرات به هشت روز رود. چون آنجا رسد یکسر تا سرای پسرم مسعود شود و از کس باک ندارد و شمشیر بر کشد و هر کس که وی را از رفتن باز دارد، گردن وی بزند. و همچنان به سرای فرود رود و سوی پسرم ننگرد و از سرای عدنانی به باغ فرود رود و بر دست راست باغ حوضی است و بر کران آن خانه ای بر چپ. درون آن خانه رود و دیوارهای آن نیکو نگاه کند تا بر چه جمله است و در آن خانه چه بیند و در وقت بازگردد، چنانکه با کس سخن نگوید و به سوی غزنین بازگردد. و سَبیلِ قُتلُغ تَگین، حاجبِ بهشتی آن است که برین فرمان کار کند اگر جانش را بکارست و اگر محابائی کند، جانش برفت. و هر یاری که خیلتاش را بباید داد، بدهد؛ تا بموقع رضا باشد و بِمَشَّیۀِ اللهِ و عَونِه و السَّلام.»

این نامه چون نبشته آمد خیلتاش را پیش بخواند و آن گشاد نامه را مهر کرد و به وی داد و گفت: چنان باید که به هشت روز به هرات روی و چنین و چنان کنی و همه حال های شرح کرده معلوم کنی و این حدیث پوشیده داری.

خیلتاش زمین بوسه داد و گفت "فرمانبردارم" و بازگشت.

امیر نوشتگین خاصه را گفت: اسبی نیک رو از آخور، خیلتاش را باید داد و پنج هزار درم.

نوشتگین بیرون آمد و در دادن اسب و سیم و به گزین کردن اسب روزگاری کشید و روز را می بسوخت تا نماز شام را راست کرده بودند و به خیلتاش بدادند و وی برفت تازان.

و آن دیو سوار نوشتگین چنانکه با وی نهاده بود، به هرات رسید و امیر مسعود بر ملطّفه واقف گشت و مثال داد تا سوار را جائی فرود آوردند. و در ساعت فرمود که تا گچگران را بخواندند و آن خانه سپید کردند و مهره زدند که گوئی هرگز بر آن دیوارها نقش نبوده است. و جامه افکندند و راست کردند و قفل برنهادند و کس ندانست که حال چیست.

و بر اثر این دیو سوار، خیلتاش در رسید؛ روز هشتم چاشتگاه فراخ و امیر مسعود در صفّه عدنانی نشسته بود با ندیمان. و حاجب قُتلُغ تَگینِ بهشتی نشسته بود با دیگر حُجّاب و حَشَم و مرتبه داران. و خیلتاش در رسید و شمشیر برکشید و ودَبّوس در کَش گرفت و اسب بگذاشت. و در وقت قتلغ تگین بر پای خاست و گفت چیست؟

خیلتاش پاسخ نداد و گشاد نامه بدو داد و به سرای فرود رفت. قتلغ تگین گشادنامه را بخواند و به امیر مسعود داد و گفت: چه باید کرد؟

امیر گفت: هر فرمانی هست بجای باید آورد.

و هزاهز در سرای افتاد. و خیلتاش می رفت تا به در آن خانه و دبّوس در نهاد و و هر دو قفل بشکست و در خانه بازکرد و در خانه رفت. خانه ای دید سپید پاکیزه مهر زده و  جامه افکنده. بیرون آمد و پیش امیر مسعود زمین بوسه داد و گفت: بندگان را از فرمانبرداری چاره نیست و این بی ادبی بنده به فرمان سلطان محمود کرد و فرمان چنان است که در ساعت که این خانه بدیده باشم، بازگردم. اکنون رفتم.

امیر مسعود گفت: تو به وقت آمدی و فرمان خداوند سلطان، پدر را به جای آوردی. اکنون به فرمان ما یک روز بباش، که باشد که به غلط نشانِ خانه بداده باشند تا همه سرای ها و خانها به تو نمایند.

گفت: فرمانبردارم. هرچند بنده را این مثال نداده اند.

و امیر برنشست و به دو فرسنگی باغی است که بیلاب گویند، جائی حصین که وی را و قوم را آنجا جای بودی و فرمود تا مردم سرای ها جمله آنجا رفتند و خالی کردند و حرم و غلامان برفتند. و پس خیلتاش را قتلغ تگین بهشتی و مشرف و صاحب بَرید گرد همه سرای ها برآوردند و یک یک جای بدو نمودند تا جمله بدید و مقرّر گشت که هیچ خانه نیست بر  آن جمله که انها کرده بودند. پس نامه ها نبشتند بر صورت این حال و خیلتاش را ده هزار درم دادند و بازگردانیدند. و امیر مسعود به شهر باز آمد.

و چون خیلتاش به غزنین رسید و آنچه رفته بود به تمامی بازگفت و نامه ها نیز بخوانده آمد، امیر محمود گفت: برین فرزند من دروغ ها بسیار میگویند." و دیگر آن جست و جوی ها فرا بُرید.

بیهقی، محمد بن حسین ـ ابوالفضل، تاریخ مسعودی(بیهقی)، دوره سه جلدی، خلیل خطیب رهبر(به اهتمام)، تهران: مهتاب، 1383(چاپ نهم) ج1، صص 172 ـ 176

ماهیت زبان در تاریخ بیهقی بر اساس داستان افشین و بودلف

 ماهیت زبان در تاریخ بیهقی بر اساس داستان «افشین و بودلف»

تاریخ بیهقی از جمله تک آفرینش‌های ادبی و تاریخی زبان فارسی است که به رغم اهمیتش مورد بررسی جدید جامع علمی ـ ادبی قرار نگرفته و تعهد نویسنده به امر واقع و حقیقت پژوهی وی و همراه با اندیشه جزء گرایانه و استقرائی، اثرش را به شاهکاری تاریخی بدل کرده است. جنبه دیگر این اثر، نو اندیشی ادبی آن است که با وجود سودای پرهیز از تعصب، تحریف و دروغ پردازی نویسنده، از جنبه نوشتاری آن نکاسته است.
این مجموعه، در برگیرنده سلسله وقایع معین تاریخی همراه با جزئیات است که جنبه روایی اثر را به بافتی داستانی بدل ساخته و علت این امر، پیش از هر چیز ماهیت زبان نویسنده در استفاده از سه ابزار مهم روایی (Narrative) گفتگو و توصیف نظری و نشان دادن است. بیهقی به عنوان نویسنده‌ای واقعگرا (مورخ)، گاهی برای تفهیم بیشتر موضوع یا تشریح اهداف آرمانگرایانه خود، به بیان جزئیات از طریق حکایتی تمثیلی یا واقعی می‌پردازد. از این رو، چهارچوب روایی اثر او، بیشتر چند ساختاری و ساختار در ساختار (Frame story) می‌شود که ترکیبی از روایت اصلی تاریخی و روایتهای خردتر (حکایت تمثیلی) و در واقع، همان الگوی داستان‌پردازی شرقی است (یاری، منوچهر؛ 1374؛ ص 21) که بیهقی در ترسیم حوادث تاریخی عصرش از آن بهره برده است.
در این مجال، ماهیت زبان نویسنده در داستان‌پردازی، بر اساس داستان معترضه «افشین و ابودلف» مورد بررسی قرار می‌گیرد تا ارزش هنر نوشتاری او نشان داده شود.

عناصر داستانی
درونمایه اصلی این داستان «دروغ مصلحت‌آمیز» است که سبب نجات بی گناهی از اعدام می‌شود. این خرده روایت، در تأیید داستان کلان یا اصلی «ابوبکر حصیری» و رهایی او و پسرش از مجازات سلطان مسعود غزنوی و خواجه احمد حسن میمندی وزیر با میانجیگری «بونصر مشکان» روایت شده است که حول نحوه برخورد با بزرگان می‌چرخد. (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ صص 226-216)
شروع داستان، بافتی سوررئالیستی دارد: محرک اصلی داستان یک احساس اضطراب و ترس درونی بین دو شخصیت است که اولی قهرمان و دومی از اشخاص درجه دوم داستان به شمار می‌آید. (تله پاتی)
شخص محوری داستان، پس از برخورد و کشمکش با نیروهای متضاد به نقطه فاجعه (رها کردن بی گناه) می‌رسد تا داستان به فرود طبیعی خود برسد.
برای روشن‌تر شدن بحث، خلاصه داستان ذکر می‌شود:
قهرمان داستان، فردی به نام «احمد بن‌ابی‌داود»، وزیر «معتصم»، خلیفه عباسی است. وی به‌دنبال یک بیتابی شبانه، سراسیمه به درگاه خلیفه می‌رود تا سبب را جویا شود. امیر نیز که به حالت او (اضطراب) دچار است، سخت در انتظار او به سر می‌برد. پس از پرس و جو، روشن می‌شود که خلیفه، ابودلف (سردار عرب) را به افشین (سردار ایرانی خود) سپرده است. علت این امر، درخواست فرد اخیر از خلیفه برای انتقام ستاندن از وی است و سبب اجابت از سوی خلیفه، از بین بردن شورش «بابک خرمدین» توسط افشین است.
احمد وزیر، جوانمردانه خلیفه را از این فرمان منع می‌کند، خلیفه که دست خود را از بازگرداندن شرایط کوتاه می‌بیند، دست به دامان وزیر می‌شود و از او می‌خواهد به هر تدبیری مانع از ریختن خون بودلف شود. او سراسیمه به خانه افشین می‌رود تا با خواهش، او را از کشتن بی گناه باز دارد. علی‌رغم خواهش و تمنا و خواری کشیدن فراوان و وعده‌ها و نصیحتها، موفق به راضی کردن او نمی‌شود. و در آخر با طرح دروغی مصلحتی، مبنی بر اینکه فرمان خلیفه است که خون ناحق بودلف ریخته نشود، افشین را منصرف می‌کند و خود روانه درگاه خلیفه می‌شود.
در ادامه، افشین با خشم به درگاه می‌رود تا علت فرمان را جویا شود. خلیفه غافلگیر شده، با رضایت قلبی، دروغ وزیر را تصدیق می‌کند و او دست خالی از درگاه خارج می‌شود. زمانی که خلیفه سبب این پیغام ناگزارده را از وزیر جویا می‌شود، او در پاسخ می‌گوید: «یا امیرالمؤمنین، خون مسلمانی ریختن نپسندیدم و مرا مزد باشد و ایزد تعالی بدین دروغم نگیرد.» (همان، ص226)
داستان، حول محورهایی چون نابرابری ریشه‌دار عرب و عجم، خونریزی ناحق، بی ارادگی خلفای عباسی (در بعد تاریخی) جدال آزادیخواهی و زیاده‌طلبی، دروغ مصلحت‌آمیز و ... می‌چرخد.
داستان در زمان گذشته روایی، به صیغه ماضی، آغاز و در همان زمان پایان می‌یابد. علت این امر، نقل آن، توسط بیهقی با دو واسطه «اسماعیل بن‌شهاب» و «احمد بن‌ابی‌داود» قهرمان راوی است. به عبارتی دیگر بیهقی داستان را از زبان قهرمان داستان روایت می‌کند.
زبان داستان چنان احساسی از عملی با واسطه می‌آفریند که ذهن را مسحور می‌کند. حرکتهای فیزیکی قهرمان ـ راوی در برابر نیروی منفی داستان که متضمن خشونت و جاه طلبی مهار نشدنی شخصیت منفی آن است، پرسشها، اعتراضها و تغییر لحن‌های حیرت‌انگیز قهرمانان که متن را تا پایان، نفوذناپذیر می‌نماید، سبب کشاندن مخاطب به درون این زور آزمایی است.
در پیرنگ داستان، چینش موقعیتهای مرتبط داستان در کنار یکدیگر و نحوه تمرکز یافتن خواننده روی موقعیتهای ایجاد شده (Situation) قابل توجه است، چرا که سبب ساخته شدن یک کل می‌شود تا در ذهن او با هم متحد و تبدیل به یک عمل واحد شود. اولین پرسشی که در صحنه های آغازین پیش می‌آید این است که «چه پیش آمده است؟» همان چیزی که دغدغه شخص محوری نیز هست و سپس به دیگر شخص داستان (خلیفه)، که خود از عوامل ایجاد حادثه است، سرایت می‌کند. از آشکار شدن موضوع (سپرده شدن «بودلف» به «افشین» برای انتقام ستاندن) بحث مهم دیگری پیش می‌آید که پرسش از «سرنوشت» شخص مهم بازی «بودلف» است. این حادثه با کنشهای متوالی راوی که همراه با هیجان ترس و اضطراب است، به داستان سرعت و پویایی (Dynamic) می‌بخشد.
در این داستان، اشخاص فرعی‌تر، عمدتاً در خدمت هدایت توجه مخاطب به مهم‌ترین یا پر معناترین جنبه ها در شخصیت اصلی‌تر نیستند، هر کدام از آنها به موقعیت خودشان تعلق دارند که مانند موقعیت سه شخص اصلی (راوی، افشین و ابودلف) توجه ما را به سمت پرسشهای پی در پی جلب می کنند، همچون خلیفه که اهرم اصلی کنش راوی در جلوگیری از حادثه اعدام بودلف است.
حرکت کلی داستان (Movement) از جزء به کل است. معرفی و توصیف قهرمانان، به جز مواردی که از قول اشخاص دیگر مانند خلیفه انجام می‌شود (معرفی افشین و بودلف در صحنه دوم داستان) بیشتر از راه کنش مستقیم خود آنهاست.
کاربرد جملات کوتاه در متن، خصوصاً از همان آغاز، سبب خلق فضای پر اضطراب داستان و حفظ این هیجان تا پایان آن که فرودی طبیعی است، شده و پرسشهای قهرمان ـ راوی به این فضا قوت بخشیده است.
بافت این متن روایی، بیشتر به یکی از انواع نمایشنامه (Dram)شبیه است که در آن سناریو بر اساس یک داستان یا یک ماجرای از پیش تعیین شده، توسط یک گوینده یا یک نویسنده، تنظیم شود و منظور از بحث درام در تاریخ بیهقی همین نوع است که حالتی روایی نیز دارد. (مکی، ابراهیم؛ 1366؛ صص33-32)
در این درام گونه، دو نوع توصیف بیرونی اشخاص و وقایع و توصیف درونی قهرمانان به‌کار رفته است. راوی ـ قهرمان، بیشتر نقاط حساس داستان را نقل می‌کند. از این نظر، بافت متن به بافت داستان پهلو می‌زند تا درام. چرا که در نوع اخیر، توصیف اعمال و وقایع، بایستی از طریق کنش مستقیم اشخاص و عناصر باشد، نه توصیف کنشها توسط راوی. از سویی دیگر این داستان فاقد زمینه سازی و مقدمه است، چنان که علت اصلی حادثه ـ کینه توزی افشین به بودلف ـ در آغاز آن نیامده است و تا پایان نامعلوم می‌ماند. آنچه تحت‌عنوان انگیزه این کار بیان شده، از زبان یکی از اشخاص داستان (خلیفه) است، بی‌آنکه زمینه‌ای برای آن در متن وجود داشته باشد. به بیانی دیگر داستان از میانه روایت شده است (Inmedias res)1. علت امر نیز تلخیص و پرهیز از اطناب است. آنچه گاهی متن را تا آستانه درام پیش می‌برد، مقوله استفاده از ابزار زبانی راوی (روایت) و قهرمانان (گفتگو) و تنظیم صحنه‌ها و توالی آنها و حفظ پرسشها تا پایان آن است.

کلام و زبان دراماتیک
در مجموع، حدود دوازده صحنه متوالی و مجزا در این داستان درام‌گونه وجود دارد که به ترتیب:
1. صحنه بی قراری احمد (راوی) در خانه.
2. درخواست از خدمتکاران جهت زین کردن اسب و گفتگو با غلام خاص و حرکت به سوی درگاه خلیفه.
3. ورود به درگاه و بار خواستن از حاجب خاص و گفتگوها.
4. دیدار با خلیفه و آگاهی از حادثه پیش آمده و رایزنی با او، جهت چاره جویی و حرکت به سوی خانه افشین.
5. در خواست ورود به منزل افشین و رویارویی با حاجبان او.
6. رویارویی با افشین (تنه اصلی متن) و حرکت به سوی درگاه.
7. ورود به درگاه و بار خواستن.
8 . دیدار با خلیفه و بیان حوادث پیش آمده.
9. ورود افشین به دربار و سوال و جواب با خلیفه و اعتراض به حکم او و بازگشتن.
10. باز خواست خلیفه جهت پیغام ناگفته گزاردن و پاسخ او.
11. رفتن حاجب به خانه افشین جهت باز گرداندن ابودلف.
12. سپاسگزاری بودلف از احمد (پایان داستان).
بی‌قراری مورد نظر راوی در همان سطور اولیه متن ـ که در صحنه اول بیشتر دیده می‌شود ـ به یاری جملات کوتاه فعل دار متوالی القا می‌شود. این حس از طریق کندی گذر زمان و لحظات نشان داده می‌شود.
بیهقی به‌سادگی می‌توانست کندی گذر زمان را با چند جمله گزارشی روایت کند، در حالی که به یاری جملات کوتاه فعل دار، تمام مدتی را که لازم است تا احمد وزیر (قهرمان) به درگاه خلیفه برسد، جزء به جزء روایت می‌کند. ذکر اتفاقات ریز بی‌شمار در این پاره متن و این لحظه کوتاه و نیز شرح و بسط آن به این اصل کمک می‌کند. نمایش این لحظات کند و اضطراب‌انگیز، پیش شرط خلق آن فضا و حس مورد نظر نویسنده است. همچنین صحنه کاملا عینی توصیف شده و «نشان دادن» و «کنش عینی» و مستقیم قهرمان، امتیاز هنری دیگر این بخش است.
ـ «یک شب... بیدار شدم و هر چند حیلت کردم خوابم نیامد و غم و ضجرتی سخت بزرگ بر من دست یافت که آن را سبب هیچ ندانستم. با خود گفتم: چه خواهد بود؟ آواز دادم غلامی که به من نزدیک بود... نام وی سلامه، گفتم: بگوی تا اسب را زین کنند. گفت: ای خداوند نیم‌شب است، فردا نوبت تو نیست و... خلیفه بار نخواهد داد...، خاموش شدم که دانستم راست می‌گوید، اما دلم گواهی می‌داد که گفتی کاری افتاده است. برخاستم و آواز دادم به خدمتکاران... به گرمابه رفتم و دست و روی بشستم... بیامدم و جامه در پوشیدم و خری که زین کرده بودند بر نشستم و براندم و البته ندانستم که کجا می‌روم...» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص225)
شرح و توضیح جزء به جزء کنشهای قهرمان، تنها انتظار را القا می‌کند و از سوی دیگر، ناآرامی او را که درواقع، ناآرامی مورد نظر نویسنده است. مهم‌ترین نکته در این میان، فراوانی تعداد افعال است. این فعلها در ظاهر، پرسشی را که در ذهن قهرمان و به تبع آن، در ذهن خواننده شکل گرفت پاسخ نمی‌دهند و بر اضطراب او نیز می‌افزایند؛ و این اولین هنر نوشتاری بیهقی در این متن است.
در صحنه رویارویی احمد با خلیفه، سرعت متن رو به تندی می‌رود و این سرعت تا پایان داستان حفظ می‌شود. در این راستا از حرف ربط «و» به ندرت استفاده شده تا ضرباهنگ آن جملات تند باشد:
«حاجب نوبتی... گفت: درآی. در رفتم، معتصم را دیدم. سخت اندیشمند و تنها و به هیچ شغل مشغول نه. سلام کردم، جواب داد. گفت: یا اباعبدالله چرا دیر آمدی؟ که دیری است که ترا چشم می‌داشتم‌... گفتم: یا امیرالمؤمنین! من سخت پگاه آمده‌ام و پنداشتم که خداوند به فراغتی مشغول است. و به گمان بودم از بار یافتن و نا‌یافتن. گفت: خبر نداری که چه افتاده است؟ گفتم: ندارم. گفت: انالله و اناالیه راجعون. بنشین تا بشنوی.» (همان؛ ص226)
در این صحنه نویسنده از زبان یکی از قهرمانان (خلیفه)، با بازگشتی به گذشته (Flash back) حوادث پیش آمده را بیان و دو شخص محوری داستان (افشین و بودلف) را معرفی می‌کند.
نکته جالب دیگر در این داستان، استفاده از جملات کوتاه فعل دار متوالی است که این بار تاثیر عکس داده است. به این معنا که مبین تندی گذر زمان است. خصوصاً که «عملی» که سبب رهایی محکوم شود، نتیجه نمی‌دهد: به این معنا که تغییری در وضعیت او رخ نمی‌دهد، درست مثل اینکه هیچ کاری انجام نشده است. در این راستا، نویسنده با شرح و بسط جزئیات کنشی قهرمانان، استفاده از خودگویی‌های راوی (جملات معترضه روایی)، استفاده فراوان از حرف «و»، چنان صحنه رویارویی احمد با افشین را کشدار و طولانی روایت می‌کند که گویی خیلی بیش از اینها طول کشیده است. تنها با چنین شیوه روایتی است که نویسنده می‌تواند استخفاف حقیقی افشین را در صحنه‌ای رقتبار ترسیم نماید و بر اهمیتش تاکید کند و آن را در ذهن خواننده پا بر جا سازد:
ـ «چون چشم افشین بر من افتاد سخت از جای بشد و از خشم زرد و سرخ شد و رگها از گردنش برخاست... صبر کردم و حدیثی در پیوستم تا او را بدان مشغول کنم، از پی آنکه نباید سیاف را گوید: شمشیر بران. البته سوی من ننگریست. فرا ایستادم. از طرزی دیگر سخن در پیوستم ستودن عجم را... و عجم را بر عرب شرف نهادم... از بهر بودلف را تا خون وی ریخته نشود. و سخن نشنید. گفتم: یا امیر... من از بهر قاسم عیسی را آمدم تا بار خدایی کنی و او را به من بخشی... به خشم و استخفاف گفت: نبخشیدم و نبخشم که او را امیر‌المؤمنین به من داده است... بار دیگر کتفش بوسه دادم. اجابت نکرد و باز به دستش آمدم و بوسه بدادم، بدید که آهنگ زانو دارم که تا ببوسم...» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص224)
بحث دیگر، کاربرد مکالمات (Dialogue) مستقیم شخصیتهای داستان است که سبب گسترش پیرنگ داستان شده است. این مکالمات، صرف‌نظر از خودگویی راوی، از یک شخصیت شروع می‌شود و با گفتگوی شخصیت دیگری قطع می‌شود. این رویه نیز، سبب نزدیکی فضای داستان به بافت نمایشنامه شده است:
«چون افشین .... بشنید، گفت: این پیغام خداوند به حقیقت می گزاری؟ گفتم: آری، هرگز شنوده‌ای که فرمانهای او را برگردانیده‌ام؟ و آواز دادم قوم خویش را ... مردی سی و چهل اندر آمدند مزکی و معدل از هر دستی. ایشان را گفتم: گواه باشید که من پیغام امیرالمؤمنین معتصم می‌گزارم ...... پس گفتم: ای قاسم! تندرستی؟ گفت: هستم. گفتم: هیچ جراحت داری؟ گفت: بندارم. کسهای خود را نیز گفتم: گواه باشید که تندرست است، سلامت است. گفتند: گواهیم ...» (همان؛ ص223)
ذکر قیدهای حالت مکالمه شخصیتها با عباراتی نظیر «به لطف»، «به چشم»، «با تلطف»، «به شورای» و ... نیز به اجرای ذهنی آنها کمک می‌کند.
خودگویی راوی (مکالمه (حدیث) با نفس) که حدود سیزده بار آورده شده است، نکته قابل توجه دیگری است که ضمن ارائه اطلاعات لازم در مورد صحنه ها و اشخاص و توصیف روایی او، به‌گونه‌ای سبب کند شدن روند حرکت داستان می شود. (شهریاری، خسرو؛ 1365؛ ص34) در نمونه زیر اعتقاد راوی درباره «عجم» در حدیث نفس او آمده است:
ـ «از طرزی دیگر سخن پیوستم ستودن عجم را که این مردک از ایشان بود ـ و از زمین اسروشنه بود ـ و عجم را شرف بر عرب نهادم هر چند دانستم که آن بزهی بزرگ است و لکن از بهر بودلف تا خون وی ریخته نشود.» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص226)
همچنین نثر و نحوه بیان این مکالمات به اقتضای عصر قهرمانان (گویندگان آنها) نیز قابل توجه است. «از آنجا که هدف کلام دراماتیک، گفتن برای به اجرا درآمدن است و نیز از آنجا که ماهیت این نوع کلام، زبان اشخاص است که خود حرف می زنند، دارای ویژگی و بافتی است که در زندگی روزمره به کار می‌رفته است.» (داوسن، س. و.؛ 1377؛ ص43)
از این رو، اجزاء این گفتارها، اجزاء کلام عادی عصر نویسنده است، آن هم از نوع درباری‌اش. بحث نهایی که اصولاً به تکنیک درام مربوط می‌شود و متن حاضر دارنده این مشخصه است، «کشش» است؛ که از طریق پیش آمدن سؤال در هر صحنه و یافتن پاسخی برای آن در صحنه بعد، ایجاد شده است. (همان؛ ص100) به همین دلیل تمام صحنه‌های این داستان دارای «اوج» و «فرود» است. این شیوه بیشتر به یک صدای درونی کنترل شونده (جیکنز، ویلیام؛ 1364؛ ص93) در متن می‌ماند که موتیووار (Motive) تکرار می شود و به بار احساسی داستان می‌افزاید:
ـ چه پیش آمده است؟ (پرسش درونی راوی)
ـ آیا بودلف به قتل رسیده است؟
ـ آیا تدابیر احمد وزیر پس از مشورت با خلیفه سودمند خواهد بود؟
ـ چه عاملی سبب بازداشتن افشین از کشتن بودلف می‌شود؟
ـ عکس العمل خلیفه نسبت به دروغ احمد وزیر چیست؟
ـ عکس العمل خلیفه در برابر اعتراض افشین چیست؟
ـ پاسخ خلیفه چه خواهد بود؟
ـ احمد وزیر چه توجیهی برای دروغش خواهد داشت؟
این نکته (پرسش‌دار بودن هر مرحله یا هر صحنه) از عوامل نفوذناپذیری متن نیز هست و سبب تحکیم عامل کشش متن و کشاندن خواننده تا پایان آن است؛ که بیشتر ناشی از لحن راوی است و «طعن دراماتیک» خوانده می‌شود. (داوسن، س. و.؛ 1377؛ ص29)
پایان سخن اینکه: عوامل یاد شده بیش از آنکه از تخیل نویسنده نشئت بگیرد، ناشی از تهمیداتی است که نویسنده در جهت مؤثرتر کردن آن به کار برده است. ضمن اینکه به نظر نگارنده، تمام بخشهای تاریخ بیهقی به شیوه حاضر قابل بررسی است.

فهرست مآخذ:
1. تاریخ بیهقی؛ بیهقی، ابوالفضل؛ به کوشش خلیل خطیب رهبر؛ ج یکم؛ تهران، مهتاب؛ 1373.
2. ادبیات فیلم؛ جیکنز، ویلیام؛ ترجمه محمدعلی احمدیان و شهلا حکیمیان؛ تهران؛ سروش؛ 1364.
3. درام؛ داوسن، س. و، ترجمة فیروزه مهاجر؛ تهران؛ مرکز؛ 1377.
4. ده جستار داستان نویسی؛ سناپور، حسین؛ تهران؛ نشر چشمه؛ 1378.
5. کتاب نمایش؛ شهریاری، خسرو؛ تهران؛ نشر امیر کبیر؛ 1365.
6. شناخت عوامل نمایش؛ مکی، ابراهیم؛ تهران؛ سروش؛ 1366.
7. واژه نامه هنر داستان نویسی؛ میرصادقی، جمال و میمنت؛ تهران؛ کتاب مهناز؛ 1377.
8‌. ساختار درام ایرانی (فصلنامه نقد سینما شماره 5)؛ یاری، منوچهر؛ تابستان 74.

پی‌نوشت:
1. این اصطلاح و تمام معادلهای لاتین موجود در متن، برگرفته از کتاب واژه نامه هنر داستان نویسی (جمال و میمنت میر صادقی) است.

اهمیت تاریخ بیهقی

اهمیت تاریخ بیهقی بر هیچ کس پوشیده نیست و تاثیر آن بر متون بعد از خود گواهی صادق بر ارزشمندی این کتاب است.

کتابی که با ظهور خود سبکی جدید در نثر فارسی بنا نهاد که گذشت زمان نه تنها از اهمیت آن نکاسته؛ بلکه بر شکوه و عظمت آن نیز افزوده است. تاریخ بیهقی آیینه تمام نمای دوران خود است که می تواند قواعد مملکت داری؛ شهرسازی؛ سطح زندگی مردم؛ طبقات اجتماعی؛ فرهنگ جامعه؛ اوضاع دربار و دیوانها؛ آداب و سنت های رایج در جامعه؛ جهان بینی مردم و حتی خصوصیات اخلاقی و شخصیت شناسی هر یک از چهره های تاریخی را در آن مشاهده کرد.

دقت بیهقی در بیان جزییات و توصیف وقایع تا به حدی بوده که احساس می شود هر کس به جز بیهقی در آن صحنه ها حاضر بود؛ نمی توانست آنها را-بدان گونه که او دیده و بیان کرده- به تصویر درآورد. نکته قابل توجه اینکه بیهقی در برخی از رویدادها خود شاهد ماجرا نبوده و آنها را از زبان افراد ثقه نقل می کند اما این وقایع در فضای کلی تاریخ هیچ تفاوتی با آنچه او به چشم خود دیده؛ ندارد و این بیانگر هنرمندی بی نظیر بیهقی است. هدف اصلی این تحقیق پاسخگویی به این سؤال است که راز ماندگاری تاریخ بیهقی در ادبیات فارسی چیست و تلاش شده است تا پاسخ به این سؤال به گونه ای از میان نکات و مطالب تاریخ بیهقی بازگو شود. چهار عامل مهم در ماندگاری تاریخ بیهقی عبارتند از:

الف) زبان بیهقی:

از دلایل مهم ماندگاری بیهقی در ادبیات فارسی نوع زبانی است که او برای برقراری ارتباط با خواننده به کار می گیرد. زبانی ساده و صمیمی که تاثیری شگرف دارد و همه را با خود همراه می کند به گونه ای که خواننده بیهقی به حسنک وزیر به دیده احترام می نگرد و از سعایت و زعارت بوسهل زوزنی چنان به ستوه می آید گویی به او هم از بوسهل بد آمده است.

زبان بیهقی آدمی را متقاعد می کند که او جز راست نمی گوید همچنان که بعد از توصیف ناساختگی بوسهل با مردم ادامه می دهد: وی برفت و آن قوم که محضر ساختند رفتند و ما را نیز می بباید رفت که روز عمر به شبانگاه آمده است و من در اعتقاد این مرد سخن جز نیکویی نگویم که قریب سیزده و چهارده سال او را می دیدم در مستی و هشیاری و چیزی نگفت که از آن دلیل توانستی کرد بر بدی اعتقاد وی. من این دانم که نبشتم و بر این گواهی دهم در قیامت. (ص60)

در زبان بیهقی دلسوزی خاصی نهفته است و لحن کلام او در هر رویدادی با آن تناسب دارد. عنان کلام را در اختیار دارد و چون آنگونه که هست سخن می گوید نیازی به تکلف ندارد. نکته ای که با زبان او آمیختگی خاص دارد پند و اندرزگویی است و در این کار تا جایی پیش می رود که بیهقی در سیمای یک واعظ جلوه می کند. او العفو عند القدره را می ستاید و اذا ملکت فاسجع را توصیه می کند و معتقد است که بوسهل چون این واجب نداشت و دل بر وی خوش کرد به مکافات نه بوسهل ماند و نه حسنک. (ص90)

در پایان کار علی حاجب می گوید: این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد و احمق کسی باشد که دل در این گیتی غدار فریفتکار بندد و نعمت و جاه ولایت او را به هیچ چیز شمرد... و بزرگا مردا که او دامن قناعت تواند گرفت و حرص را گردن فرو تواند شکست. (ص87-86)

از کار بغراخان که برادر خود ارسلان خان را کشت و چون کارش قرار گرفت فرمان یافت و با خاک برابر شد به شگفت آمده: و سخت عجیب است کار گروهی از فرزندان آدم علیه السلام که یکدیگر را برخیره می کشند و می خورند از بهر حطام عاریت را. آنگاه خود می گذارند و می روند تنها به زیرزمین با وبال بسیار (ص206) و در پایان کار حسنک می گوید: احمق مردا که دل در این جهان بندد که نعمتی بدهد و زشت بازستاند. (ص 198)

زبان بیهقی زبان مودبی است و به همین دلیل هیچگاه از حریم ادب دور نمی شود. او هر کلامی را بر زبان نمی راند و سخن را آراسته و پیراسته می کند. بیهقی به گونه ای سخن می گوید که گویی این تاریخ است که زبان گشوده و به ذکر وقایع می پردازد و چه بسا خود تاریخ هم به مانند بیهقی نمی توانست آن دوران را توصیف کند چرا که هنر زبانی بیهقی را نداشته تا هرگاه که بخواهد لختی قلم را بگریاند یا دنیا را به گونه ای ترسیم کند که به دستی شکر پاشنده باشد و به دستی زهر کشنده.

ب) بیان تاریخ بر مبنای واقعیت:

از دیگر ویژگی های تاریخ بیهقی که باعث ماندگاری تاریخ بیهقی در ادبیات فارسی شده، همراه کردن تاریخ با واقعیت است. این سخن بدان معنی نیست که سایر تواریخ چیزی غیر از واقعیت را بیان کرده اند اما باید پذیرفت که بیهقی این کار را به گونه ای انجام داده که ذهن خواننده به راحتی به صداقت او و تاریخش ایمان می آورد. بیهقی برای این کار، مقوله تاریخ و افسانه را از هم جدا کرده است: و هر کس این مقامه بخواند به چشم خرد و عبرت اندر این باید نگریست نه بدان چشم که افسانه است. (ص 184) چرا که شخصیت های افسانه ای، غیر واقعی و دور از دسترس بشر قرار دارند اما چهره های تاریخ بیهقی چنان خواننده را در خود محو می کند که گویی سال ها با آن ها زیسته است.

از سوی دیگر او در نگارش تاریخ شرط احتیاط را به جای می آورد: و من که این تاریخ پیش گرفته ام التزام این قدر بکرده ام تا آنچه می نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست ازمردی ثقه ص 638 و این التزام در جای جای تاریخ بیهقی مشهود است. بیهقی از وقایع روزگار کودکی مسعود و ولایتعهدی او در زمان پدر شمه ای شنیده بود اما برای ذکر در تاریخ می خواست آن را از معتمدی که به رای العین دیده باشد، بشنود تا اینکه: اتفاق خوب چنان افتاد در اوایل سنه خمسین و اربعمایه که خواجه بوسعید عبدالغفار فاخربن شریف حمید امیرالمومنین ادام الله عزه فضل کرد و مرا در این بیغوله عطلت بازجست و نزدیک من رنجه شد و آنچه در طلب آن بودم مرا عطا داد و پس به خط خویش نبشت و او آن ثقه است که هر چیزی که خرد و فضل وی آنرا سجل کرد به هیچ گواه حاجت نیاید. (ص 130)

قبول راست بودن سخنان بیهقی برای ما دشوار نیست چرا که خود معتمد درگاه بوده و گواه عدل بر آنچه گفته، همراه خود داشته است: و این اخبار بدین اشباع که می برانم از آن است که در آن روزگار معتمد بودم و بر چنین احوال کس از دبیران واقف نبودی... و این لافی نیست که می زنم و بارنامه ای نیست که می کنم بلکه عذری است که به سبب تاریخ می خواهم که می اندیشم نباید که صورت بندد خوانندگان را که من از خویشتن می نویسم و گواه عدل بر این چه گفتم تقویم های سال هاست که دارم با خویشتن همه به ذکر احوال ناطق و هر کس که باور ندارد به مجلس قضای خرد حاضر باید آمد تا تقویم ها پیش حاکم آیند وگواهی دهند و ایشان را مشکل حل گردد (ص22-521) وسواس و احتیاط او در بیان واقعیت های تاریخی به حدی بوده که برای اعلام پادشاهی مسعود صبر می کند تا او وارد بلخ شود: و اخبار این پادشاه براندم تا این جا و واجب چنان کردی که از آن روز که او را خبر رسید که برادرش را به تگیناباد فرو گرفتند گرفتند من گفتمی او بر تخت ملک نشست اما نگفتم که هنوز این ملک چون مستوفزی بود و روی به بلخ داشت و اکنون امروز که به بلخ رسید کارها همه برقرار باز آمد راندن تاریخ از لونی دیگر باید. (ص115)

نکته مهم اینکه عرصه برای قضاوتهای یکسویه بیهقی فراخ بوده اما شخصیت درونی او مانع از نگارش خلاف واقعیت شده است: و این نه از آن می گویم که من از بوسهل جفاها دیده ام که بوسهل و این قوم همه رفته اند و مرا پیداست که روزگار چند مانده است اما سخنی راست بازمی نمایم و چنان دانم که خردمندان و آنان که روزگار دیده اند و امروز این را برخوانند بر من بدین چه نبشتم عیبی نکنند که من آنچه نبشتم از این ابواب حلقه در گوش باشد و از عهده آن بیرون توانم آمد.(ص169-168)

ج) آرایش تاریخ:

بیهقی علاقه عجیبی به آوردن حکایات و قصه ها در تاریخ خود نشان می دهد و به مناسبت های مختلف گریزی به این داستانها زده و به ذکر آنها می پردازد: من که بوالفضلم کتاب بسیار فرو نگریسته ام خاصه اخبار و از آن التقاط ها کرده، در میانه این تاریخ چنین سخن ها از برای آن آرم تا خفتگان و به دنیا فریفته شدگان بیدار شوند و هرکس آن کند که امروز و فردا او را سود دارد (ص204) و این التقاط های مناسب با تاریخ از مهمترین دلایل جذابیت تاریخ بیهقی است. برای تاریخ نگار، هیچ چیز به اندازه ذکر وقایع دوران خود اهمیت ندارد اما بیهقی تاریخ نگاری معمولی نیست. برای او آرایش تاریخ نیز به اندازه خود تاریخ اهمیت دارد و معتقد است که: تاریخ به چنین حمایت ها آراسته گردد. (ص155).

او در ذکر حکایات تا جایی پیش می رود که در برخی موارد اطناب را نیز جایز می شمارد: و ان کان فیها بعض الطول که البدیع غیر مملول (ص247).

بیهقی هنگامی که دو حکایت متوالی درمورد بخشیده شدن فضل ربیع و آتش زدن ملطفه ها توسط مأمون ذکر می کند، ادامه می دهد: و غرض از آوردن حکایات آن باشد تا تاریخ بدان آراسته گردد و دیگر تا هر کس که خرد دارد و همتی با آن خرد یار شود و از روزگار مساعدت یابد و پادشاهی وی را برکشد حیلت سازد تا به تکلیف و تدریج و ترتیب جاه خویش زیادت کند... و فایده کتب و حکایات و سیر گذشته این است که آنرا به تدریج برخوانند و آنچه بباید و به کار آید بردارند. (ص68).

آرایش تاریخ باعث شده است تا تاریخ بیهقی از فضای خشک و بی روحی که سایر تواریخ به آن دچار شده و فقط راوی وقایع و رویدادها بوده اند فاصله بگیرد و پویایی داشته باشد چراکه تاریخ بیهقی مسیر یکنواختی را طی نمی کند و با مهارت نویسنده ضرب آهنگ ویژه ای بسته به مضمون کلام به تاریخ می بخشد و تاریخی داستان گونه بیان می کند تا خواننده را نشاط افزاید: واجب تر دیدم به آوردن ] حکایت[ که کتاب خاصه تاریخ با چنین چیزها خوش باشد که از سخن سخن می شکافد تا خوانندگان را نشاط افزاید و خواندن زیادت گردد. (ص184)

د) نگارش تاریخ بر طبق اصولی خاص:

پاره ای از رموز ماندگاری تاریخ بیهقی در ادب فارسی به اصولی که بیهقی در تاریخ نگاری خود به کار برده، برمی گردد. رعایت اصل بی طرفی و دوری از تعصب و تزید، طول و عرض دادن به تاریخ، پرهیز از اصولی وار شدن، به کار نبردن تخسیر و تحریف و تبذیر و تقتیر در تاریخ، همه و همه اصولی هستند که او در تاریخ خود از آن بهره برده است. او می کوشد تا در قضاوت های خود تا حد ممکن جانب مسعود غزنوی را فرونگذارد اما در برابر بیان واقعیت حتی به او هم رحم نمی کند و بعد از غارت آمل می نویسد: اما هم بایستی که امیر رضی الله عنه در چنین ابواب تثبت فرمودی و سخت دشوار است بر من که قلم بر چنین سخنی می رود ولکن چه چاره ای است در تاریخ محابا نیست آنان که با ما به آمل بودند اگر این فصول بخوانند و داد خواهند داد بگویند که من آنچه نبشتم برسم است. (ص 437)

او بعد از ذکر بی رسمی نوشتگین ولوالجی در گرگان چنین می نویسد: مرا چاره ای نیست از باز نمودن چنین حال ها که از این بیداری افزاید و تاریخ بر راه راست برود که روا نیست در تاریخ تخسیر و تحریف و تقتیر و تبذیرکردن (ص429) بیهقی در تاریخ خویشتن ستایی را هم بر نمی تابد: چه چاره بود از باز نمودن این احوال در تاریخ که اگر از آن دوستان و مهتران باز می نمایم از آن خویش هم بگفتم و پس به کار باز شدم تا نگویند که ابوالفضل صولی وار آمد و خویشتن را ستایش گرفت... و من که ابوالفضلم چون به این حال واقفم راه صولی نخواهم گرفت و خویشتن را ستودن.(ص566)

او همواره خود را در معرض قضاوت دیگران می بیند چرا که روحیات خود او هم به گونه ای است که در مورد همه چیز قضاوت می کند و به همین دلیل است که موافقت خواننده برای وی اهمیت ویژه ای دارد: و در تاریخی که می کنم سخنی نرانم که آن به تعصبی یا تزیدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را بلکه آن گویم که خوانندگان با من اندرین موافقت کنند و طعنی نزنند. (ص190). بیهقی تاریخ را طول و عرض داده است و خود نیز می داند که تاریخ او چیزی دیگر است: و در دیگر تواریخ چنین طول و عرض نیست که احوال را آسان تر گرفته اند و شمه یی بیش یاد نکرده اند اما من چون این کار پیش گرفتم می خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند. (ص200)

به طور کلی، بیهقی در سراسر تاریخ نگاری اش خود را ملزم به رعایت اصولی می داند که آنها را شرط تاریخ می نامد: ناچار آن ببایست نبشت تا شرط تاریخ تمامی به جای آید. (ص 50).

● نتیجه:

1) نوع زبانی که بیهقی در برقراری ارتباط با خواننده به کار می گیرد عامل مهمی در ماندگاری تاریخ بیهقی است. این زبان در پاره ای از موارد آنقدر با پند و اندرز آمیختگی دارد که بیهقی را در سیمای یک واعظ جلوه گر می کند.

2) زبان و لحن کلام بیهقی در هر رویدادی با آن تناسب دارد.

3) بیهقی به ما چنین القا می کند که جز راست نمی گوید به همین دلیل از خواننده می خواهد به چشم خرد و عبرت در تاریخ او بنگرد. نه بدان چشم که افسانه است.

4) بیهقی در تاریخ شرط احتیاط را به جا آورده و آنچه نوشته یا از معاینه اوست یا از سماع درست مردی ثقه.

5) او چیزی از خویشتن نمی نویسد و گواه عدل بر آنچه گفته، همراه خود دارد.

6) بیهقی با التقاط از اخبارها و آوردن حکایات گوناگون، فضای حاکم بر تاریخ را با نشاط و پویا کرده است.

7) بیهقی همه جا در پی جلب نظر موافق خواننده تاریخ و همراه نمودن او با خود است.

8) بیهقی معتقد است که در تاریخ محابا نیست و تخسیر و تحریف و تقتیر و تبذیرکردن یا سخنی راندن که به تعصبی یا تزیدی کشد در آن روا نیست.

9) او تاریخ را طول و عرض داده تا داد تاریخ را به تمامی بدهد.

سیدمهدی طباطبایی منبع مورد استفاده بیهقی محمدبن حسین تاریخ بیهقی تصحیح علی ا 1603 بر فیاض به اهتمام محمدجعفر یاحقی مشهد دانشگاه فردوسی 1383
روزنامه کیهان

پرسه در تاریخ بیهقی

پرسه در تاریخ بیهقی

از فراز تا فرود یحیی برمکی

چنان خواندم در اخبارِ خُلَفا که یکی از دبیران می گوید که «بوالوزیر دیوان صَدَقات و نَفَقات به من داد، در روزگار هارون الرشید.

یک روز، پس از بر افتادن آلِ برمک، جریده کهن تر می باز نگریستم، در ورقی دیدم نبشته: «به فرمان امیرالمؤمنین نزدیک امیرابوالفضل جعفر بن یحیَی الْبَرمکی (اَدامَ اللّه لامِعَه) بُرده آمد از زر چندین و از فرش چندین و کسوت و طیب و اصنافِ نعمت چندین و ز جواهر چندین و مبلغش سی بار هزار هزار درم.»

پس به ورقی دیگر رسیدم، نبشته بود که «اندرین روز اطلاق کردند، بهای بوریا و نفط ـ تا تنِ جعفر بن یحیی برمکی را سوخته آید ـ به بازار، چهار درم و چهار دانگ و نیم.»

سُبْحانَ اللّهِ الَّذی لایَمُوتُ اَبَداً.

و من که بوالفضلم، کتاب بسیار فرو نگریسته ام، خاصه اخبار و در میانه این تاریخ، چنین سخن ها از برای آن آرم تا خفتگان به دنیا و فریفته شدگان بیدار شوند و هر کس آن کند که امروز و فردا او را سود دارد.

موسای شبان

چنان خواندم در اخبار موسی علیه السلام که بدان وقت که شبانی می کرد، یک شب گوسپندان را سوی حَظیره می راند، وقت نماز بود و شبی تاریک و باران به نیرو آمدی؛ چون نزدیک حظیره رسید، بره ای بگریخت.

موسی علیه السلام تنگْ دل شد و بر اثرِ وی بدوید، بر آن جمله که چون دریابد، چوبش بزند.

چون بگرفتش، دلش بر وی بسوخت و بر کنار نهاد وی را و دست بر سر وی فرود آورد و گفت: «ای بیچاره درویش! در پسْ بیمی نَه و در پیش امیدی نَه؛ چرا گریختی و مادر را یَله کردی؟»

هر چند که در ازل رفته بود که وی پیغمبری خواهد بود، بدین ترحُّم که بکرد، نبوّت بر وی مستحکم تر شد.

بزرجمهر حکیم و کسر

چنان خواندم که چون بزرجمهرِ حکیم، از دین گبرَکان دست برداشت که دینَ با خلل بوده است و دین عیسی پیغمبر صلوات اللّه علیه گرفت، برادران را وصیّت کرد که «در کتُب خوانده ام که آخر الزّمان، پیغامبری خواهد آمد؛ نام او محمّد مصطفی ـ صلی اللّه علیه و آله ـ ، اگر روزگار یابم، نخست کسی من باشم که بدو گروم و اگر نیابم، امیدوارم که حشر ما را با امّتِ او کنند. شما فرزندان خود را همچنین وصیت کنید تا بهشت یابید»

این خبر به کسرا نوشیروان بردند.

کسرا به عاملِ خود نامه نبشت که «در ساعت، چون این نامه بخوانی، بزرجمهر را با بندگران و غُل به درگاه فرست.»

عامل به فرمان، او را بفرستاد و خبر در پارس افتاد که باز داشته را فردا بخواهند بُرد.

چون بزرجمهر را به میدانِ کسرا رسانیدند، فرمود که «همچنان با بند و غُل پیشِ ما آرید!»

چون پیش آوردند، کسرا گفت: «ای بزرجمهر! چه مانْد از کرامات و مراتب، که آن را نَه از حُسنِ رای ما بیافتی و به درجه وزارت رسیدی و تدبیرِ مُلکِ ما بر تو بود. از دینِ پدران خویش چرا دست باز داشتی؟ و حکیمِ روزگاری، به مردمان چرا نمودی که این پادشاه و لشکر و رعیت بر راهِ راست نیست؟ غَرضِ تو آن بود تا مُلک بر من بشورانی و خاص و عام را بر من بیرون آری!

تو را به کُشتنی کُشَم که هیچ گناهکار را نکُشته اند، که تو را گناهی است بزرگ؛ و اِلاّ توبه کنی و به دینِ اجداد و آبای خویش باز آیی تا عفو یابی که دریغ باشد چون تو حکیمی کُشتن و دیگری چون تو نیست.»

گفت:«زندگانیِ مَلِک دراز باد! مرا مردمان، حکیم و دانا و خردمندِ روزگار گویند، پس چون من از تاریکی به روشنایی آمدم، به تاریکی باز نروم که نادانِ بی خرد باشم.»

کسرا گفت: «بفرمایم تا گردنت بزنند!»

بزرجمهر گفت: «داوری که پیش او خواهم رفت، عادل است و گواه نخواهد و مکافات کند و رحمت خویش از تو دور کند.»

کسرا چنان در خشم شد که به هیچ وقت نشده بود،

گفت: «او را باز دارید، تا بفرماییم که چه باید کرد؟»

او را بازداشتند.

چون خشم کسرا بنشست، گفت: «دریغ باشد تباه کردنِ این ...»

فرمود تا وی را در خانه ای کردند سخت تاریک؛ چون گوری و به آهنِ گران او را ببستند و صوفی سخت در وی پوشیدند و هر روز دو قرصِ جو و یک کفه نمک و سبویی آب، او را وظیفه کردند و مُشرِفان گماشت که انفاسِ وی می شمردند و بدو می رساندند.

دو سال بر این جمله بمانْد. روزی سخنِ وی نشنودند. پیشِ کسرا بگفتند، کسرا تنگدل شد و بفرمود زندان بزرجمهر بگشادند و خواص و قوم او را نزدیک وی آوردند، تا با وی سخن گویند، مگر جواب دهد.

وی را به روشنایی آوردند؛ یافتندش به تن قوی و گونه بر جای. گفتند:«ای حکیم! تو را پشمینه ستبر و بندگران و جایی تنگ و تاریک می بینیم. چگونه است که گونه بر جای است و تن قوی تر است؟ سبب چیست؟»

بزرجمهر گفت که «برای خود گوارشی ساخته ام از شش چیز، هر روز از آن لَختی بخورم، تا بدین مانده ام.»

گفتند: «ای حکیم! اگر بینی، آن معجون ما را بیاموز تا اگر کسی از ما را و یاران ما را کاری افتد و چنین حال پیش آید، آن را پیش داشته آید.»

گفت: «نخست، ثقه درست کردم که هر چه ایزد (عَزَّ ذِکْرُهُ) تقدیر کرده است، باشد. دیگر، به قضا او رضا دادم. سوم، پیراهنِ صبر پوشیده ام که محنت را هیچ چیزی چون صبر نیست. چهارم، اگر صبر نکنم، باری، سودا و ناشکیبایی را به خود راه ندهم، پنجم آن که اندیشم که مخلوقی را چون من، کار بتر از این است، شکر کنم. ششم آن که از خداوند (سُبْحانَهُ وَ تَعالی) نومید نیستم که ساعت تا ساعت فرج دهد.

آن چه رفت و گفت، با کسرا رسانیدند.

با خویشتن گفت: «چنین حکیمی را چون توان کُشت!»

و آخر بفرمود تا او را کشتند و مُثله کردند.

و وی به بهشت رفت و کسرا به دوزخ.

پایان شاهان دنی

فصلی خوانم از دنیای فریبنده به یک دست شکرْ پاشنده و به دیگر دست زهرِ کُشنده، گروهی را به محنت آزموده و گروهی را پیراهنِ نعمت پوشانیده، تا خِرَدمندان را مقرّر گردد که دل نهادن بر نعمتِ دنیا مُحال است.

این مجلد اینجا رسانیدم از تاریخ، پادشاه فرّخْ زاد جانِ شیرین و گرامی به سِتاننده جان ها داد و سپرد و آب بر وی ریختند و شستند و بر مرکب چوبین بنشست.

و او از آن چندان باغ های خرم و بناها و کاخ های جَدّ و پدر و برادر، به چهار، پنج گَزْ زمین بسنده و خاک بر وی انبار کردند.

ابوالطیِّب مَصْعبی (می گوید):

جهانا همانا فسوسی و بازی

که بر کس نیایی و با کس نسازی

به ظاهر یکی بیتِ پر نقش آذر

به باطن چو خوک پلید و گُرازی

کی را نعیمی، یکی را جحیمی

یکی را نشیبی، یکی را فرازی

یکی بوستانی پراکنده نعمت

بدین سخت بسته، بر آن مهر بازی

چرا زیر کانند بس تنگْ روزی

چرا زیر کانند بس تنگْ روزی

اگر نَه همهْ کار تو باژْ گونه

چرا آنکه ناکس تر او را نوازی

جهانا! همانا از این بی نیازی

گنهکار ماییم و تو جای آزی

 

 

نگاهی به تاریخ بیهقی و ترجمه انگلیسی آن

نگاهی به تاریخ بیهقی و ترجمه انگلیسی آن

ترجمه سه جلدی تاریخ بیهقی به زبان انگلیسی را دانشگاه هاروارد و بنیاد ایلکس منتشر کرده اند

کار آفرینشگرانه مشترک در برگرداندن متن های کهن یک زبان به زبان دیگر، که اغلب مستلزم باز اندیشی بنیادین ساختار معنایی زبان اصلی و زبان ترجمه است، در روزگار ما دامنه گسترده ای یافته است. یکی از نمودارها ترجمه انگلیسی تاریخ بیهقی است که کلیفورد ادموند بازورث، ایران شناس انگلیسی و محسن آشتیانی، پژوهشگر ایرانی، به آن دست یازیده اند.

بازورت تاریخ پژوهی است که روزگار غزنویان را خوب می شناسد و نوشته های دانشورانه ای در این باره به چاپ رسانده است. آشتیانی نیز پژوهشگر ادبیات و تاریخ است، انسی ژرف با بیهقی و فضای فکری و عاطفی ایران کهن و میراث ادبی- فرهنگی آن دارد، و دانشی کم مانند از سنجه های نگرش نقادانه ادبی- تاریخی اندوخته است.

کسانی که با تاریخ بیهقی آشنایی دارند می دانند که به بار نشاندن آبرومندانه این ترجمه، و کاربازاندیشی، پیرایش و تکمیل آن چه وظیفه دشواری بوده است. همه کسانی نیز که اندک تجربه ای در اینگونه کارها، از جمله ویرایش دارند، سخن پند آموزانه استاد محمد ابراهیم باستانی پاریزی را به یاد خواهند آورد که :

مریضی بهتر از بیمارداری

نوشتن بهتر از ویراستاری

با بازورث بیشتر از راه نوشته هایش آشنایی دارم اما آشتیانی را سی سالی است که از نزدیک می شناسم و دوستی با او از موهبت های ماندگار زندگیم بوده است. آشتیانی سالهاست در دانشگاه کلمبیا سرگرم پژوهش است و از ستونهای دانشنامه ایرانیکاست که در سالیانی که بر پا بوده است از یاری کمتر دانشوری با این همه توانایی بهره ور بوده است. ره توشه سترگی که او از معرفت به همراه دارد مانع سبکباری روحی او نشده است. سنجشگری و باریک بینی و نکته سنجی و گستردگی دانش او به همراه بزرگ منشی فروتنانه او درخششی دارد که هرپوینده هوشمندی می تواند آن را به آسانی از جلوه پردازی های ساختگی باز شناسد. آشتیانی در اسکاتلند (دانشگاه سنت اندروز ) و آکسفورد درس خوانده است. در دانشگاه های گوناگون از جمله آکسفورد، کالیفرنیا، و هاروارد درس داده است و همیشه، مانند همه دانشوران راستین، از خودنمایی های سوداگرانه گریزان بوده است. او که سخت دلبسته سرزمین و فر هنگ ایران است تلخی های دیرنده غربت را به پشتوانه دانش ژرفی که از آن فرهنگ دارد، و به یاری انس دیرین با اندیشه ها و تصویرهای خلاق نهفته در آثار فکری و ذوقی ِ آن، تحمل پذیرتر کرده است. گستره پر دامنه پژوهشهای او ادب و فرهنگ کهن ایران، به ویژه آثار نظامی و بیهقی، را در بر می گیرد. عشقی که آشتیانی به تاریخ بیهقی دارد و کاردانی بینشورانه ای که در بیهقی پژوهی کسب کرده است او را از هر پژوهشگر دیگری در این زمینه ممتاز می کند.

تاریخ بیهقی

ترجمه تاریخ بیهقی را کلیفورد ادموند بازورث، ایران شناس انگلیسی (نفر سمت چپ) و ویرایش آن را محسن آشتیانی، پژوهشگر ایرانی بر عهده داشته است

ابوالفضل بیهقی بیش از هزار سال پیش دربیهق از آبادی های کهن سرزمین خراسان به دنیا آمد. او در دستگاه غزنویان به منصب دبیری برگماشته شد و پس از گوشه گزینی ناشی از گرفتاری سیاسی، یا کناره گیری از خدمت فعال دیوانی در حوالی پنجاه سالگی، بازمانده زندگی هشتاد و چند ساله خود را به نگارش و تکمیل اثری گذرانید که به "تاریخ بیهقی" مشهور شده است.

این کار گرانمایه شکوهمند بر پایه یاددداشتها وتقویم هایی که نگاه داشته بود نوشته شده است و بخشی از روزگار غزنویان را در بر می گیرد. در روزگار غزنویان نسبت به دوره سامانیان توجه و دلبستگی ژرفی به زبان پارسی و فرهنگ ایرانی در میان نبود. فرمانروایان ترک نژاد این خاندان دل در گرو جلب پشتیبانی خلفای بغداد داشتند و خشک اندیشی و سخت گیری دینی را دستاویز برکشیدن نام و پایگاه خود قرار داده بودند. سختی های زیست فرهنگی در روزگاری که دولت سامانیان به سر آمده بود و خطرها و دشواری های دبیری در خدمت فرمانروایان غزنه را از فراسوی اشارت فراوان بیهقی به "دنیای فریبنده مردم خوار" در می یابیم. با اینهمه، غزنویان نیز نمی توانستند از سنت های دیرین پادشاهی ِ ایران زمین بگسلند، خودرا از وزیران و دبیران کاردان ایرانی بی نیاز بدانند و مقتضیات و آداب متداول دربارها را نادیده بگیرند. هرامیری که رؤیای فرمانروایی دیرنده دودمان خود را در سر می پرورد نمی توانست از شعر و ادب غافل بماند و امکاناتی را که شاعران و ادیبان برای آوازه گری و آزرم جویی و اعتبار یابی فرمانروایان فراهم می کردند نادیده بگیرند.

تنها بخشی از تاریخ بیهقی برجامانده است. کیفیت آنچه بر جا مانده است نیز از آسیب زمانه در امان نمانده است. بیهقی خود به شکوه می گوید: "اگر کاغذها و نسخت های من همه به قصد ناچیز نکرده بودندی، این تاریخ از لونی دیگر آمدی."

گذشته از این، اثر بیهقی از دستبرد نسخه پرداران نیز برکنار نمانده است و واژه هایی از آن دگرگون و شاید کلماتی بر آن افزوده شده است. این سبب شده است در مواردی درک معنا تنها بر گمان پایه داشته باشد. با این همه از "دیبای خسروانه" ای که او بافته است، آنچه بر جای مانده خود اثری درخشان است. بیهقی کوشیده است که "داد ِ این تاریخ به تمامی بدهد" و سخنی نراند که " به‌تعصبی و تزیّدی کشد."

کار او بسیار فراتر از گزارش رویدادهاست. او از بازگفت پرملال و خالی از تامل رخدادهای پی در پی گریزان بوده است و می گوید: "در تواریخ چنان می‌خوانند که فلان پادشاه فلان سالار را به فلان جنگ فرستاد و فلان روز صلح کردند و این آن را، یا او این را بزد و بر این بگذشتند، اما من آنچه واجب است، به‌جای آرم." و به جای آورده است. گفته ای از او پژواکی از سخن فردوسی است که پنجاه سالی زودتر از او به دنیا آمده بود : " غرض من آن است که تاریخ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنان‌که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند." او در این کار کامیاب بوده است.

تامل در خوانده ها و شنیده ها

بیهقی ‌در نگارش رویدادهای گذشته بر تامل در خوانده ها و شنیده ها تکیه کرده است. می‌نویسد: "اخبار گذشته را دو قسم گویند که آن را سه دیگر نشناسند: یا از کسی بباید شنید و یا از کتابی بباید خواند؛ و شرط آن است که گوینده باید که ثقه و راستگوی باشد و نیز خرد گواهی دهد که آن خبر درست است... و کتاب همچنان است که هرچه خوانده آید از اخبار که خرد آن را رد نکند، شنونده آن را باور دارد و خردمندان آن را بشنوند و فراستانند."

تاکید او بر "خرد" را باید از وجوه متمایز کننده روش سنجشگرانه او دانست.

بیهقی بر آن است که خواست خداوند سرنوشت ها را رقم می زند و سبب می شود که "پیراهن ملک" از گروهی به گروهی دیگر پوشانیده شود. با این همه او از توجه به "مراد" و "جهد" آدمیان و کند و کاو در انگیزه ها وارزیابی توانایی ها و خوی و "همت و جگر" مردان سیاست و رزم غافل نمی ماند. او به برشمردن ساختار کشورداری و دستگاه سپاهیگری روزگار خود بسنده نمی کند، گوشه های مهمی از زندگی اجتماعی و جزئیات به ظاهر کم اهمیت را نادیده نمی گیرد، و دریچه ای برای درک ویژگی های روحی و اخلاقی و مناسک و رفتارهای رائج در روزگار خود می گشاید. دنیای او از آسیب پذیری ها، سختی ها و تلخی های زیادی انباشته است اما از جنبش و جوشش امیدوارانه و دوستی ها و فداکاری های دیرنده و عواطف و مهرهای ماندگار تهی نیست. پیوند او با استادش بونصر ُمشکان، که بیهقی نوزده سال نزد او بود "عزیزتر از فرزندان وی و نواختها" از او دیده بود و در سوگش شورمندانه نوشته است، از آن نمونه است.

بیهقی در کار خود دلبستگی به امانت و حقیقت را با شور و احساس شخصی در می آمیزد و وقتی خود، یا از زبان بونصر ُمشکان، سخن می گوید خواننده را در زیر و بم های اخلاقی- عاطفی رویدادهای تلخ و شیرین درگیر می کند:

"و کار این قوم دیگر است، و سلطان را غرور می دهند... کار ری و جبال چنین شد و لشکری بدان آراستگی زیر و زبر گشت، و حال خراسان چنین، و از هر جانب خللی، و خداوند ِ جهان شادی دوست و خودرای و وزیر متهم و ترسان، و سالاران بزرگ که بودند همه رایگان برافتادند... و ندانم که آخر این کار چون بود. و من خون جگر می خورم. و کاشکی زنده نیستمی، که این خلل ها نمی توانم دید."

یادآوری پیامدهای تلخ "استبداد نا اندیشیده" در نوشته بیهقی کم نیست و بازگفت اینکه حتی شاهان خودرای خشمگین دشنام گوی نیز هنگامی که "اندیشه" را بر رفتار خود بر می گماشتند به راه باز می آمدند. از گزارش بیهقی در باره چند و چون حکومتگری روزگارش حکمت این نکته را در می یابیم که: "کار امارت اگر به دست عاجزی افتد او بر خود درمانده و خلق بر وی."

از سوی دیگر سرنوشت کسی چون حسنک وزیر پی آمد باور امیران گردنکش خیره سر به چیرگی هوسرانانه خود بر زیردستان است، و بازتابی از فرجام فرادستان فرو افتاده، گویای ناپایداری جاه، و یادآور دردهایی که بخت ناخجسته و ناسازگار و "قضای آسمان" به همراه دارد.

داستان فریب و کینه توزی

سرنوشت حسنک داستان فریب و کینه توزی و رشک ورزی و دسیسه گری و اتهام زنی نیز هست. بیهقی در جای جای کتاب به نشیب و فراز کارنامه او اشاره می کند اما فرجام هراسناک او را با همدلی شورانگیزانه بر می شمارد. محمود غزنوی اتهام قرمطی بودن حسنک را، که از سوی خلیفه عباسی در میان نهاده شده بود، به چیزی نگرفت اما فرزندش مسعود آن را دستاویز نابودی حسنک کرد: ثروتش را به نام سلطان گرفتند و سپس بر دارش کردند. بیهقی ورود حسنک به نشستی را که زمینه کار از میان بردنش را به فرجام رسانید چنین ماهرانه ترسیم می کند: "من که بوالفضلم و قومی بیرون طارم بر دکان‌ها بودیم نشسته، در انتظار حسنک. یک ساعت ببود، حسنک پیدا آمد بی‌بند، جُبّه‌ای داشت حبری‌رنگ با سیاه می‌‌زد، خَلَق‌گونه، و ُدراعه و ردایی سخت پاکیزه، و دستاری نشابوری مالیده و موزه میکائیلی نو در پای، و موی سر مالیده زیر دستار پوشیده کرده، اندک مایه پیدا می‌‌بود..."

 اندوه استاد بیهقی از سرنوشت حسنک کمتر از تاثر خود او نبود: "آن روز که حسنک را بر دار کردند، استادم، بونصر، روزه بِنَگشاد و سخت غمناک و اندیشه‌مند بود چنان‌که به هیچ‌وقت او را چنان ندیده بودم. می‌‌گفت: چه امید ماند؟"

حسنک نزدیک به هفت سال بر دار ماند "چنان‌که پای‌هایش همه فروتراشید و خشک شد، چنان‌که اثری نماند. تا به دستوری فروگرفتند و دفن کردند، چنان‌که کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست."

وصف بیهقی از واکنش مادر حسنک نیز تکان دهنده است: "و مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور. چنان شنیدم که دو سه ماه از او این حدیث نهان داشتند. چون بشنید جزعی نکرد چنان‌که زنان کنند؛ بلکه بگریست به‌درد، چنان‌که حاضران از درد وی خون گریستند. پس گفت: بزرگا مردا که این پسرم بود! که پادشاهی چون محمود این جهان بدو داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان. و ماتم پسر سخت نیکو بداشت و هر خردمند که این بشنید بپسندید، و جای آن بود..."

نثر پویا

هنر بیهقی بیش از هر چیز در نثر پویا و پر شور و دلنشین او باز تاب می یابد که انباشته است از مشاهدات و اشارات پرمعنا و گزارش های نکته سنجانه و گهگاه رندانه. به این سبب است که تاریخ بیهقی از متن های بنیادین و شیوای زبان فارسی شده است. این متن هم از نظر غنا و ظرافت و بارمعنایی واژگان مهم است و هم از دیدگاه نگرش نویسنده به روزگار خود و نگاه موشکافانه به جزئیات وجوانب هر موضوع و تلاش در روایت کاوشگرانه وبازتاباندن بی غرضانه و تامل آمیز آنچه رخ داده است . نثر بیهقی، با اینکه واژه های عربی نا آشنا در آن کم نیست، گنجینه ای است از تعبیرات و واژه های تازه، کنایه ها، استعاره ها، و تصویر پردازی های جاندار و شورانگیز. گزارش او از رویدادهایی مانند فرجام حسنک تخیل و احساس و هیجان خواننده را دامن می زند و او را در صف ناظران آن صحنه های تلخ می نشاند.

هنگامی که در نوشته او می خوانیم که: "میانه دونماز بارانکی خردخرد می بارید چنانکه زمین تر گونه می کرد" صدای ریزش باران را پس از هزار سال در میان سطر ها می شنویم و بوی خاک خشک را که "نرمک نرمک" نمناک می شد می بوییم. اما به زودی رؤیای ما را وصف گویای او از سیلی هراسناک و ویرانگر که پیامد آن " بارانک" است در هم می ریزد.

بیهقی توانسته است برترین هنجارهای شیوایی روزگار خود را هنرمندانه بازتاب دهد و از به کارگیری واژه های مترادف و سجع های خنک بپرهیزد. در نوشته او ترکیبات نا آشنا و واژه هایی که معنای امروزین آنها با روزگار او متفاوت است کم نیستند. شماری از واژه های دلپسند او هم از صد سال پس از او به این سو در برابر موج عربی پسندی واپس نشسته اند و چه بسا فراموش شده اند.

دشواری ترجمه

درک و تفسیر زبان بیهقی و ذهنیت پیچیده ای که در ورای آن نهفته است همیشه آسان نیست. یکی از دشواری ها، که به آن اشاره شد، این است که متن، شاید به سبب دستبرد نسخه برداران، از ابهام برکنار نیست. درک اینکه بسیاری از واژه ها در روزگار خود بیهقی چه معنایی داشته اند نیز چالش ناچیزی نیست. همه اینها، به همراه شعر ها ی پارسی و عربی، کار ترجمه این کتاب را دشوار می کند.

تاریخ بیهقی پیش از این تنها به روسی برگردانده شده بود و اکنون باید خشنود بود که سرانجام ترجمه ای به زبان انگلیسی از جلدهای بر جامانده آن به چاپ رسیده است. به رغم دشواری های ترجمه این اثر، برآیند کار ستایش انگیز است. افزوده ها رهگشای بسیاری دشواری هاست و به راحتی می توان ترجمه را با متنی که دکتر علی اکبر فیاض تصحیح کرده بود و پایه ی کارترجمه بوده است مقایسه کرد.

بازورث بر این ترجمه پیشگفتار گسترده ای نوشته است اما در این کار از رهیافت های متعارف خاورشناختی چندان فراتر نرفته است و نکوشیده است به تفسیرهایی ژرفانگرانه از دانسته های موجود دست یازد و تاویل و تخیل و شم تاریخی را جانشین بازسازی رویدادها و بازگفت دانسته ها کند.

این پیشگفتار را نمی توان به آسانی با برداشت امروزین از پیام روش شناختی نهفته در تاریخ بیهقی سازگار دانست. این پیشگفتار شاید برای کاردانان نکته های تازه یا مهم کم داشته باشد و برای دیگران نیز سنگین یا ملال انگیز باشد.

با این همه نکته های تاریخی، جغرافیایی و ادبی سودمند در آن کم نیست. ترجمه انگلیسی تاریخ بیهقی در یک مجموعه سه جلدی منتشر شده و جلد سوم به نکته ها و جزئیات نیازمند توضیح، و کتابنامه و نمایه، اختصاص یافته است که خوانندگان جستجوگر را به کار خواهد آمد.

این ترجمه بهره برگرفتن انگلیسی دانان از "مرغزار پر میوه" ای را که یادگار بیهقی است ممکن کرده است. پارسی زبانان انگلیسی دان نیز این ترجمه و توضیحات پیوست آن را بسیار سودمند خواهند یافت و می توانند از آن برای کندوکاو در متن پارسی کتاب بهره برگیرند. همه دوستداران فرهنگ ایران باید سپاسگزار کوشندگان این ترجمه باشند. همه کسانی که آشتیانی را می شناسند می دانند که او چقدر عاشقانه و ایثارگرانه و سخت کوشانه سهم سترگ خود را از بار این تلاش پر رنج اما پر ارج به دوش کشیده است. روان بیهقی باید از ترجمه این کتاب و افزوده های دانشورانه آن و از اینکه کسی از تبار بیهقی های ایران زمین در به انجام رساندن آبرومندانه آن نقشی اساسی داشته است شادمان باشد. این کار خدمت شایانی است به ایران شناسی وبه تاریخ پژوهی. مریزاد دستی که انگور چید.

The History of Beyhaqi - The History of Sultan Mas'ud of Ghazna, 1030-1041 by Abu’l-Fazl Beyhaqi, Translated by C.E. Bosworth and fully revised by Mohsen Ashtiany, 3 vols., Ilex Foundation & Harvard University Press, 2011 .

 

آئین نوروزی در زادگاه بیهقی

حس آمدن نوروز با جایگاه رفیعی که در حافظه تاریخی ایرانیان دارد ما را از ورطه روزمرگی به ایجاد انگیزه در تغییر رفتار رهنمون می‌سازد، امید که این احساس بیش از پیش مایه تفکر و دگرگونی شود تا امروز و فردایمان را در سایه الطاف الهی با حرکت به سوی کمال انسانی بسازیم. با آمدن بهار و سبز شدن درختان شادی در تمام وجودمان نمود پیدا می‌کند و سعی می‌نماییم تا با دریافت انرژی دوباره بتوانیم سالی را با حول و قوه الهی شروع نماییم و عهد بندیم تا بنده‌ای شایسته باشیم و در جهت رضای خدا و کسب رضای مخلوق قدم‌های بلندتری برداریم.

آئین نوروزی  در زادگاه بیهقی

نوروز در همه شهرها و روستاهای ایران جایگاهی بس ویژه دارد. پیش از انقلاب آیین‌ها و هنرهای مردمی در جشن هنر شیراز و جشن فرهنگ اصفهان روی صحنه مقابل دیدگان جهانیان قرار می‌گرفت. پس از انقلاب اما این آیین‌ها در محاق افتاد، اما به‌زودی توسط خود مردم احیاء شد و اکنون در حال و هوایی نسبتاً متفاوت در شهرها و روستاهای ایران ادامه دارد.

یکی از این آیین‌های نوروزی، آئین ورشرنگ سربداران در سبزوار است.

سبزوار یکی از شهرهای بزرگ استان خراسان و زادگاه تاریخ‌نگار بزرگ ایران، ابوالفضل بیهقی‌ست. نهضت سربداران نیز در سبزوار پیدا شد. گفتنی‌ست که دکتر علی شریعتی هم سبزواری بود.

به تصاویر حسین اسماعیلی از آئین ورشنگ سربداران در سبزوار نگاه می‌کنیم.

تاریخ بیهقی و جایگاه زنان

زنان در تاریخ بیهقی چه جایگاهی دارند؟

جایگاه زنان در تاریخ بیهقی
دکتر سهیلا صلاحی‌مقدم و جایگاه زنان در روزگار بیهقی 

حقیقت آن است که زن در دوره‌ی غزنویان جایگاه چندانی نداشته است اما در دوره‌ی تیموریان و صفویان، از نظر اجتماعی و اقتصادی، کارهای ارجمندی را انجام داده است. با این همه، چون بیهقی فلسفه‌ی تاریخ را در نظر گرفته و برای او عبرت‌آموزی و پند گفتن اهمیت داشته، با دقت بسیار کارهای زنانِ روزگارش را آورده است. مثلا از اینکه مهریه زنان چه اندازه بوده، هدیه‌هایی که می‌گرفتند، تاکید بر اهمیت بالای مادر و اینکه هرچه خانواده اصیل‌تر اهمیت عروس بیشتر، همه را آورده است. بیهقی مساله‌ی مهریه‌ی زنان را بیان کرده است. مهریه یکی از همسران مسعود ۵۰ هزار دینار بوده و مهریه همسر مودود ۳۰ هزار دینار. بیهقی یک یک هدایا را ذکر کرده. از آن جمله: دو جام مرصع به جواهر، رشته‌های مروارید، جامه‌های به زر، جامه‌های دیگر از هر دستی: بغدادی و رومی و نیشابوری، و نیز مشک و عود و عنبر و گردنبندهای چند ردیفی. اما درباره‌ی زندگی خصوصی بیهقی باید گفت که او به هیچ وجه علاقه‌ای به گفتن از زندگی خصوصیش نداشته است. البته شاید در جلدهای گمشده‌ی «تاریخ بیهقی» اشاره‌هایی کرده باشد اما برخلاف او، «ابن بطوطه» جزء به جزء رویدادهای زندگیش را آورده است.
ازدواج‌هایی که بیهقی یاد می‌کند، بیشتر بر اساس منافع شخصی صورت گرفته است. یک نمونه‌ی آن ازدواج سلطان مسعود با دختر قدرخان ـ از امرای آل افراسیاب ـ است. مسعود نوه‌ی قدرخان را هم برای پسرش مودود می‌گیرد تا بدین وسیله خیالش از همسایه‌ی شمال شرقی آسوده باشد. به هر حال زنان وسیله‌ای برای ایجاد آرامش سلاطین بوده‌اند. ابن بطوطه هم ازدواج‌هایی انجام داده که برای نزدیک شدن به سلطان یا حاکم بوده است. عروس مسعود، «شاه خاتون» نام داشته است. او را به غزنین می‌آورند. بیهقی از آذین بندی‌ها و تزیین‌ها و درم و دینار پخش کردن‌ها سخن می‌گوید. بعد از همراهان عروس، در حالی که هدایای فراوانی با خود داشتند و به شهرشان بازمی‌گشتند، یاد می‌کند.
خواستگاری مسعود از دختر باکالیجار برای استحکام روابط غزنویان و آل زیار بوده است. این دختر سعی می‌کند روابط این دو دولت را حسنه‌تر کند اما برخورد تندی میان مسعود و باکالیجار پیش می‌آید و باکالیجار از ترس، خود را در قلعه زندانی می‌کند و تا پایان زندگی در آن‌جا می‌ماند. از سرگذشت دختر او اطلاعی در دست نداریم و بیهقی هم از او چیزی نمی‌گوید.
ازدواج دختر عمو‌ها و پسر عمو‌ها هم بوده. ازدواج پسر مسعود با دختر محمد یکی از این ازدواج‌هاست. ازدواج دو دختر امیر یوسف با دو پسر محمود، از وصلت‌های دردناک است. در شب ازدواج محمد، دختر تب می‌کند و می‌میرد. از دیگر ازدواج‌های دردناکی که در «تاریخ بیهقی» آمده، ازدواج کودکان است. این ازدواج‌ها برای انتقال ثروت بوده. برای مثال، ازدواج مردان شاه، پسر مسعود، با دختر سالار بگتغدی. این سالار بسیار ثروتمند بوده است. از این راه ثروت عظیمی به خزانه‌ی مسعود وارد می‌شود. ۴ تاج مرصع، ۲۰ طبق میوه‌هایی ساخته شده از جواهر، رشته‌های مروارید. بیهقی می‌گوید: «از هزار یکی گفتم.» تنها زنی هم که در این دوره فعالیت سیاسی می‌کرده، «حُره‌ی خُتلی» عمه‌ی مسعود بوده است. او زنی کاردان و باهوش بوده که در به قدرت رسیدن مسعود نقش داشته است. بیقی می‌گوید: «خود، سوخته‌ی او بود». یعنی بسیار مسعود را دوست داشت.
بیهقی از توطئه‌ی زنان هم یاد می‌کند. سختگیری و بدخویی با آن‌ها و آوردن هوو بر سر ایشان، از جمله دلایل توطئه‌ی زنان بوده است. این را نیز یاد می‌کند که برخی از کنیزان سواد داشته‌اند. درباره‌ی یکی از آن‌ها می‌گوید: «این زن خط نیکو داشت و پارسی سخت نیکو نوشتی». بیهقی خط نویسی را از خصوصیات عالی زن می‌داند. او صفات یک زن شایسته را چنین برمی‌شمارد: پارسایی، دست پخت عالی، خویشتنداری، قرآن‌خوانی، سواد داشتن، قصه‌گویی، خوش‌سخنی و تعبیر خواب اما ابن بطوطه درباره‌ی زنان چنین دیدگاهی ندارد. بیهقی از دید پارسایی فرقی میان زن و مرد نمی‌شناسد. ابن بطوطه چنین سخنی نمی‌گوید اما اشاره می‌کند که در دمشق دو محدثه را دیده که ازدواج هم نکرده بودند.
از مواردی که بیهقی مطرح می‌کند و آن را مایه‌ی افتخار زنان می‌داند، شجاعت آن‌هاست. تعبیری هم که برای این شجاعت می‌آورد «سخت جگرآور» است. او درباره‌ی شجاعت مادر حسنک می‌گوید: «و مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور. چنان شنودم که دو سه ماه از او این حدیث (: بر دار کشیدن حسنک) نهان داشتند. چون بشنید، جزعی نکرد چنان که زنان کنند. بل که بگریست به درد، چنان که حاضران از درد وی خون گریستند. پس گفت: بزرگا مردا که این پسرم بود. که پادشاهی چون محمود این جهان به او داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان».
زنان در «سفرنامه‌ی ابن بطوطه»
اما «سفرنامه‌ی ابن بطوطه»؛ محمد بن عبدالله ابن بطوطه از جهانگردان و قضات قرن هشتم قمری است. او در مراکش به‌دنیا آمد و پس از ۳۰ سال سفر، به کشور خود بازگشت. جهانگردان قدیم به قصد حج راهی سفر می‌شدند و از‌‌ همان جا جهانگردی خود را آغاز می‌کردند. ابن بطوطه هم چنین کرد. به حج رفت و در دل او غوغایی به پا خاست و برای دیدن نادیده‌ها و عجایب، سفری طولانی را آغاز کرد. او را با مارکوپولو می‌توان مقایسه کرد. زمانی که مارکوپولو بدرود حیات گفت، ابن بطوطه سفرش را آغاز کرد. بدون آنکه آهی در بساط داشته باشد. با این همه در سفر به ثروت هنگفتی دست یافت. مصر و سوریه و فلسطین و استانبول و ایران و آسیای صغیر و ماوراء النهر و هندوستان و جاهای دیگر را دید. خیلی هم به وضعیت زنان این کشور‌ها دقت داشت و زرق و برق دنیا و زنان را می‌پسندید.
ابن بطوطه خود سفرنامه‌اش را ننوشته. بلکه دبیر سلطان مراکش، سلطان ابوعنان، نویسنده‌ی سفرنامه‌ی ابن بطوطه است. نام این دبیر «ابن جوزی» بوده است. هر چرا که ابن بطوطه برای او از حافظه نقل کرده، به عربی ساده و روان نوشته است. ابن جوزی اشعار و ابیاتی را داخل متن کرده است. ابن بطوطه حافظه‌ی قوی داشته و پس از پایان سفر همه‌ی رویداد‌ها را به یاد می‌آورده است. مارکوپولو هم این کار را کرده است. ابن بطوطه به صراحت سخن می‌گوید. از هیچ کس نمی‌ترسد و واقعیت‌های زندگیش را می‌نویسد. می‌گوید نمی‌دانم بچه‌هایم کجا هستند؟ خیلی راحت می‌نویسد که به زهد علاقه داشتم اما شیطان و هوای نفس آن میل ملکوتی را خفه کرد. با این همه فرد متعصبی است. ابن بطوطه عاشق کشف افق‌های مجهول بوده. برخلاف بیهقی، که شخصیت ایستایی دارد. بیهقی خیلی مودب است و تا حدودی عبوس و تابع مقررات. ابن بطوطه یک شخصیت پویاست. یعنی تغییر شخصیت می‌دهد. او مصمم و سنگدل است. در سفرنامه‌اش نشانی از پند و اندرز نیست.
ما از سفرنامه‌ی ابن بطوطه به وضعیت زنان آن دوره پی می‌بریم. وقتی او وارد ایران می‌شود حتا یک نمونه هم نمی‌گوید که کنیز گرفتم. در حالی که در کشورهای دیگر بار‌ها این کار را می‌کند. در شیراز از «تاش خاتون» یاد می‌کند و مدرسه‌ای که وقف کرده است. تاش خاتون هر شب جمعه به مسجد می‌رفته و طعام پخش می‌کرده است. این نمونه‌ای از فعالیت زنان در آن دوره است. بعد‌ها «گوهرشاد بیگم» مسجد گوهرشاد را در دوره‌ی تیموری می‌سازد. «دلآرام خانوم» جده‌ی شاه عباس و «مریم بیگم» نیز از کسانی بوده‌اند که نهضت وقف و شرکت زنان در مسایل اقتصادی کشور را آغاز کرده‌اند.
ابن بطوطه می‌نویسد که در شمال آفریقا زنان برهنه بیرون می‌آمدند. با شوهرانشان هم به سفر نمی‌روند. در چین می‌نویسد که کنیز چینی حاضر نیست از کشورش بیرون برود. در این کشور کنیز بسیار و ارزان بوده است. پدر و مادران چین، فروش دختران و پسرانشان را عیب نمی‌دانستند. باز می‌نویسد که ترکان و مغولان ارزش ویژه‌ای برای زنان قائل بودند. در دمشق از بانوانی یاد می‌کند که در حدیث سرآمد دیگران بودند. ابن بطوطه هنگامی که به خوارزم می‌رسد می‌نویسد که خوارزم شهر پُر رونقی است و زنان لباس‌های ساده‌ای می‌پوشند اما در هند با وضعیت دردناکی روبه‌رو می‌شود. او زنانی را می‌بیند که با مرگ همسرانشان خودسوزی می‌کنند. این آیینی به نام «ساتی» بوده است. ازدواج یک زن با چند مرد هم در آن کشور وجود داشته است.
شخصیت ابن بطوطه و بیهقی
شخصیت ابن بطوطه را این گونه می‌توان دانست: نه سنگین و نه جلف، مردی با روحیه‌ی قوی و با اعتماد به نفس، صبور در سختی، در مصاحبت‌ها بردبار، خوش مشرب، با قدرت جسمانی زیاد، راحت‌طلب نیست، از پلشتی و کثافت بیزار است، کنجکاو است و شوق دیدار عجایب و نادیدنی‌ها را دارد، زندگیش همراه با ریخت و پاش بوده است.
اما شخصیت بیهقی را این گونه دانسته‌اند: دارای جهان‌بینی است، یک پند دهنده است، به هیچ وجه زن‌باره نبوده، خردمند و حرف‌شنو است، به پیران احترام می‌گذارد و آن‌ها را «پیران مُلک» می‌نامد، صادق و صمیمی است، تربیت دیوانی دارد، انسانی جدی و گاهی عبوس است، مودب است، حتا با دشمنان هم مودب رفتار می‌کند، اگر در کسی خوبی ببیند با آب و تاب آن را بیان می‌کند، رعایت امانت می‌کند و اهل طنز نیست.

منبع شهر کتاب :http://www.bookcity.org

ابوالفضل بیهقی به روایت محمود دولت آبادی

چهاردهمین مجموعه درس گفتارهایی درباره‌ بیهقی چهارشنبه دوم اسفند با حضور تعداد بسیاری زیادی از دوستداران بیهقی و محمود دولت ابادی برگزار شد به طوری که علاوه بر محل سخنرانی، سالن ورودی نیز مملو از دوستداران این نویسندگان بود این مراسم  با سخنرانی محمود دولت‌آبادی در موضوع «بررسی هنر نویسندگی بیهقی» برگزار شد.

دولت‌آبادی در این نشست که با استقبال بسیار علاقه‌مندان و دوستداران وی همراه بود، سخنانش را با یادنامه‌ی ابوالفضل بیهقی آغاز کرد و گفت: کتابی را دانشمندان ما زیر نظر دکتر محمدجعفر یاحقی فراهم آورده‌اند به نام «یادنامه‌ی ابوالفضل بیهقی». کار زیبنده‌ای است. همه‌ی آن‌هایی که در این کتاب به بیهقی پرداخته‌اند، صاحب نظر هستند و کوشش‌های شایسته‌ای به کار برده‌اند تا ما این نویسنده‌ی قرن پنجم ایران را بهتر بشناسیم. اگر کسی فرصتی برای خواندن «تاریخ بیهقی» ندارد، من پیشنهاد می‌کنم که این کتاب را بخواند.
صداقت در نوشتن ویژگی بیهقی است
اینکه چرا «تاریخ بیهقی» اثر دیگری است؟ دلیلش آن است که بیهقی «نویسنده‌ی دیگری» است. او انسان ِدرستی است و نسبت به آن‌چه می‌نویسد منصف است. همچنان که نسبت به کاری که انجام می‌دهد، عمیقا احساس مسئولیت می‌کند. به این ترتیب، اصل موضوع، در «چگونه آدم بودن» نویسنده است که اهمیت دارد. زبان اثر او هم به منش بیهقی ارتباط پیدا می‌کند. او هیچ صنعتی به کار نمی‌بَرد. بیان او، فرآیند رویش و رشدی است که در زبان دَری پدید آمده بود. این زبان از دل جامعه‌ی ایران به عنوان «نخواستن زبانِ دیگری» سربرآورده بود. یعنی ملتی گفته است من زبان خودم را می‌خواهم داشته باشم. بیهقی فرآیند چنین نخواستنی است. اگر بیهقی را با سعدی مقایسه کنیم می‌بینیم که در سعدی «صنعت» غلبه دارد اما در بیهقی «صداقت در نوشتن» است که غلبه پیدا می‌کند.
«تاریخ بیهقی» برای داستان‌نویسی بسیار آموزنده است. زیرا همان‌طور که خودش می‌نویسد، تاریخ، چه قبل از او و چه پس از او، چنین بود که بگویند «آن این را بزد» و «این آن را»؛ و آن گونه بنویسند که سلاطین بپسندند. ولی بیهقی «نویسنده» است و تخیلش را به کار می‌گیرد. همین تخیل بیهقی است که امروزه، پس از هزار سال، سبب شده است که ما به او نگاه ویژه‌ای داشته باشیم. کتاب او فقط تاریخ نیست. ارکان و مناسبات و چهره‌ها و پیوستاری که در یک اثر ادبی وجود دارد، همه را در «تاریخ بیهقی» می‌توان یافت. البته من آنقدر ساده لوح نیستم که مثل بعضی‌ها فکر کنم که هرچه در ادبیات امروز هست، در بیهقی و سعدی هم می‌توان یافت. نه، امروز دوره‌ی دیگری است. ادبیات حرکت‌هایی کرده و ما ۱۰۰- ۱۵۰ سال است که با ادبیات غرب آشنا شده‌ایم و چیزهای تازه‌ای آموخته‌ایم اما می‌توان بیهقی را به عنوان نویسنده‌ای متعهد درنظر داشت.  دولت‌آبادی اعتقاد دارد که کتاب «تاریخ بیهقی» سرشار از داستان‌های هیجان‌انگیزی است که می‌توان آن‌ها را به داستان‌های امروزی وارد کرد و نوع کار بیهقی از نظر روش داستانی بسیار ظریف و اصیل است.

ابوالفضل بیهقی با نگارش کتاب «تاریخ بیهقی» نشان داد که هم مورخ بزرگی است و هم نویسنده‌‌ داستان‌هایی مهم.

همشهری بیهقی هستم اما به او تعصب ندارم
برخی می‌گویند چون دولت‌آبادی همشهری بیهقی است، از او متاثر است؛ و لابد پشت این کلمات، این هم هست که من نسبت به بیهقی تعصب دارم. این سخن، درست نیست. من همان‌قدر از بیهقی آموخته‌ام که از هومر و بالزاک و برشت و بِکِت آموخته‌ام. آن اندازه از بیهقی تاثیر پذیرفته‌ام که از ناصرخسرو و حافظ اثر گرفته‌ام.  موقعی من در کانون پرورش فکری کار می‌کردم. شیروانلو آدمِ اهلی بود. می‌دانست که من کار قلم می‌کنم. اتاقی به من داده بود که پنجره‌ای ۳۰ در ۳۰ داشت. در آن زمانِ به‌خصوص، همواره حافظ می‌خواندم. در تمام مدتی هم که «کلیدر» را کار می‌کردم، همواره حافظ می‌خواندم. به این ترتیب است که انسان از همه‌ی ارزش‌های یادگیرنده، یاد می‌گیرد.
هر انسانی به دنبال این است که دریابد از کجا آمده است؟ من هم به دنبال پاسخ این پرسش بودم. زمانی که «داستان کیخسرو» را برای دانشجویان درس می‌گفتم، اشاره می‌کردم که در این داستان، ۳ عنصر برای‌ نژاد برشمرده شده است. یکی آنکه شخص بداند که پدر و مادرش چه کسانی هستند؟ دیگر «آموزش» است و سوم هم «گوهر». به این ترتیب، من حق داشتم که بدانم پدر و مادرم در ادبیات، چه کسانی هستند. نسبت من با بیهقی، در همین است اما خواندن بیهقی مانع خواندن کامو و جویس نشد. من از همه آموخته‌ام.
بیهقی آموزه‌ای دارد که شاید به آن اشاره نشده است. آن آموزه، انصاف است. او انسان متعادل و منصفی است. اگر از سلاطین غزنوی یاد می‌کند و همواره می‌گوید که «بهشت نصیب آن‌ها باد»، برای آن است که به چنین سخنی باور دارد. این با تملق‌گویی و چاپلوسی فرق می‌کند. بیهقی در سال ۴۴۷ شروع به نوشتن تاریخش می‌کند. در این زمان از خاندان غزنوی تنها امیری کوچک به جا مانده بود. بیهقی اگر نسبت به این خاندان اظهار اخلاص می‌کند، نه برای آن است که توقع داشته است که کاسه‌ی طلا به او بدهند. او به این ستایش‌ها باور دارد. از سوی دیگر، شخصیت‌هایی را در کتابش پیدا می‌کنیم که رفتار شگفتی دارند اما او منصفانه درباره‌ی آن‌ها قضاوت می‌کند.  نمونه‌اش بوسهل زوزنی است. موقعی که سرگذشت او را می‌خوانیم، با آنکه می‌دانیم که بسیار به امیرمسعود نزدیک است اما از خود می‌پرسیم که آیا بوسهل عمد داشته که این همه تخریب بکند؟ با این حال بیهقی به انصاف درباره‌ی او داوری می‌کند.

کتاب بیهقی آمیخته با تخیلِ فرهیخته است
یکی از ویژگی‌های «تاریخ بیهقی» این است که وقایع را پس از روی دادن آن‌ها نوشته است. تاریخ‌نویسان قبل و بعد از او همراه سلطان و شاهی می‌رفتند و وقایع را در‌‌ همان زمانِ وقوع می‌نوشتند اما بیهقی یادداشت برمی‌داشته و با تخیلِ فرهیخته‌اش بعد‌ها کتابش را نوشته است. اگر او نمی‌تواند به صراحت درباره‌ی مثلا وزرای عصرش سخن بگوید، ذوالریاستین را مثال می‌زند؛ یا گریزی به خاندان برمکیان می‌زند. او انسان مسئولی است که به این گونه به ما می‌گوید که خدمتگزاری چه سرانجامی دارد و این منحصر به مثلا حسنک نیست. این تخیل فرهیخته‌ی بیهقی است که می‌خواهد هرچه را که از ایران دریافته، به ما منتقل کند. کسی از او نخواسته بود که داستان افشین را بنویسد اما تخیل و مسوولیت بیهقی، او را وامی‌دارد که این داستان را هم در کتابش بیاورد.
داستان‌هایی در «تاریخ بیهقی» وجود دارد که دراماتیک است. یکی از آن‌ها داستان حسنک است. اینکه چرا در دانشگاه‌های ما این داستان را درس می‌دهند، چند دلیل دارد: یکی آنکه در میان شبکه‌ای نظامی و استبدادی که تُرک و عرب و خانات آسیای میانه هستند، حسنکی وجود دارد که ایرانی است. دوم آنکه حسنک در آن زمان نخستین کسی است که واژه‌ی «تاج» را به کار می‌برد. در «کوشک شادیاخ» مهم‌ترین عمارتی که می‌سازد «صفه‌ی تاج» نام دارد. غزنویان تاج را نمی‌شناختند. نکته‌های دیگری همانند این است، که داستان حسنک را برجسته می‌کند و سبب می‌شود که ما حسنک را عزیز بداریم. چون انگار او «شهید» می‌شود.
پایان‌بخش سخنان محمود دولت‌آبادی در چهاردهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی خواندن بخش «حکایت افشین و بودلف» بود.

طنزهای اجتماعی مملی

با طنزهای اجتماعی مملی بخندیم ، به خود بیاییم و بیاندیشیم

آدرس این وبلاگ :http://kalshor.blogfa.com/

وبلاگ طنزهای اجتماعی مملی یکی از وبلاگ های پرطرفدار در زمینه انتشار مطالب طنز اجتماعی است که توسط یکی از همشهریان توانمند سبزواری اداره می شود.
این وبلاگ به دلیل اینکه موضوعا کلی کشور را در زمینه مسائل اجتماعی مورد توجه قرار می دهد ، مخاطبانی از سرتاسر ایران اسلامی دارد و در میان مخاطبان خود به محبوبیتی قابل توجه دست یافته است .
از ویژگی های بارز کار وبلاگ طنزهای اجتماعی مملی ، استفاده از تصاویر وکاریکاتورهای بسیار جذاب و طنزآمیز است که هرچند توسط خود این وبلاگ تولید نمی شود ، اما به درستی و در ارتباط بسیار قوی با متن های نوشته شده توسط نویسنده این وبلاگ مورد استفاده قرار می گیرد.
مدیروبلاگ طنزهای اجتماعی مملی در واقع با ذهنی خلاق و با اتکا به قدرت قلم خود ، برای تصاویر کاریکاتوری مختلف که از سایت های گوناگون کشور جمع آوری می کند ، داستان هایی طنزآمیز می سازد و در خلال این کار طنز ، ضمن بیان واقعیت ها ، به طرح انتقادات اجتماعی می پردازد.