جملات زیبا و بی نظیر بیهقی

جملات زیبا و بی نظیر از ابوالفضل بیهقی استاد مسلم نثر فارسی

و این افسانهاى است بسیار با عبرت.و این همه اسباب منازعت ومکاوحت، از بهر حُطام دنیا، به یک سوى نهادند. احمق مردا که دل در این جهانبندد، که نعمتى بدهد و زشت باز ستاند!...

فصلی خوانم از دنیای فریبنده بیک دست شکر پاشنده و بدیگر دست زهر کشنده،گروهی را بمحنت آزموده و گروهی را پیراهن نعمت پوشانیده،تا خردمندان را مقرر گردد که دل نهادن بر نعمت دنیا محال است.

و چه بسیار مردم بینم که امر به معروف کنند و نهی از منکر و گویند بر مردمان که فلان کار نباید کرد و فلان کار بباید کرد و خویشتن را از آن دور بینند.

صعبا فریبنده که این درم و دینار است! بزرگا مردا که ازین روی برتواند گردانید...

وی رفت و آن قوم که محضر ساختند رفتند و ما را نیز می بباید رفت که روز عمر بشبانگاه آمده است.

گنجشک را آشیانه باز طلب کردن مُحال است

فضل را هرچند که پنهان دارند، آخر آشکارا شود چون بوی مُشک

پدرود باش ای دوستِ نیک،که به روزگارِ دراز به یکجا بوده ایم و از هم آزار نداریم.

«...و مقرر گشت همگان را که کار وزارت قرار گرفت و هزاهز در دل‌ها افتاد که نه خرد مردی به کار شد و کسانی که خواجه از ایشان آزاری داشت،نیک بشکوهیدند و بو سهل زوزنی بادی گرفت که از آن هول‌تر نباشد و به مردمان می‌نمود که این وزارت بدو دادند نخواست و خواجه را وی آورده است و کسانی که خرد داشتند،دانستند که نه چنان است که او می‌گوید. »

«اما غرض من آن است که تاریخی پایدار بنویسم و بنایی بزرگ بر افراشته گردانم چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند».

روایت فروگرفتن اریارق سالاز بزرگ غزنوی

روایت «اریارق»؛ سالار بزرگ غزنوی

بیست‌وپنجمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی دو داستان «فروگرفتن حاجب غازی» و «فروگرفتن اریارق» اختصاص داشت که چهارشنبه ۱۲ تیرماه با سخنرانی دکتر محمد دهقانی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: در ابتدای نشست دکتر دهقانی گفت: من با به‌کار بردن عنوان «حکایت» برای روایت‌های «تاریخ بیهقی» موافق نیستم. اگرچه خود او عنوان حکایت را به‌کار برده است. قُدمای ما در انتخاب کلمات خیلی دقت نداشتند و مثل امروز نبود که حکایت را از قصه و قصه را از افسانه و اسطوره جدا کنند. در نتیجه این کلمات به‌جای هم به‌کار می‌رفت اما از نظر نقد ادبی امروز، شایسته نیست که به همه‌ی روایت‌های «تاریخ بیهقی» حکایت بگوییم.
همه روایت‌های تاریخی بیهقی حکایت نیست
بخشی از «تاریخ بیهقی» که امروز نقل می‌کنم، از این حیث اهمیت دارد که ساز و کار قدرت را در دستگاه غزنوی نشان می‌دهد. این‌که تعارض‌ها چطور پدید می‌آمد و چگونه حل می‌شد یا به فاجعه می‌انجامید. اگر همه‌ی «تاریخ بیهقی» را بخوانیم درمی‌یابیم که هیچ‌کدام از آن تعارض‌های دستگاه غزنوی حل نشد. تنها به صورت مقطعی و با زور استبداد مسعودی بر روی آن‌ها سرپوش گذاشته شد. فاجعه نیز به صورت از دست رفتن مهم‌ترین بخش‌های امپراتوری غزنوی پدید آمد. اگر دوره‌ی سامانیان را هم درنظر بگیریم، آن‌گاه درمی‌یابیم که با غزنویان چیزی نزدیک به ۱۵۰ سال از زحمت مردم ایران هدر رفت.
روایت این بار مربوط به «اریارق» است. پس باید او را معرفی کرد. او از سالاران بزرگ غزنوی بود و سالار هندوستان به‌شمار می‌رفت. محمود او را به سپاه‌سالاری هندوستان فرستاده بود و او قدرت عظیمی به هم زده بود. این قدرت باعث شد که در برابر حکومت مرکزی سرکشی کند. البته اعلام استقلال و پادشاهی جدید نکرد اما تابع حکومت محمود هم نبود. چنان‌که او را احضار کردند اما حاضر نشد که بیاید. وقتی که مسعود، خواجه احمد حسن را از زندان هند آزاد کرد و او را به دربار دعوت کرد تا وزیر بشود، یکی از خدمت‌های بزرگ احمد حسن به مسعود این بود که اریارق را فریفت و او را وادار کرد که همراه خودش به دربار مسعود برود. به این ترتیب او را به دام انداخت. اریارق را از پناهگاهش در هند بیرون کشید و به دربار مسعود کشاند. بلافاصله هم به مسعود گوشزد کرد که اگر هندوستان به کار است، نباید اریارق آن‌جا برود. در واقع با این حرف بذر نابودی اریارق را در ذهن مسعود کاشت.
مسعود هنوز به پایتختش غزنین نرسیده بود و در بلخ بود که خواجه احمد حسن از هندوستان به نزد او آمد و اریارق را با خود آورد. در آن‌جا درباریان مسعود به دو دسته‌ی پدریان و پسریان تقسیم شده بودند. پدریان درباریان محمود بودند و پسریان هواخواهان مسعود. محمودیان به پسریان رشک می‌بردند. چون احساس می‌کردند که با آمدن آن‌ها پایگاه‌شان را از دست می‌دهند. آن‌ها را آدم‌های بی‌ریشه‌ای می‌دانستند که همه چیز را قبضه کرده‌اند. پس درصدد نابودی‌شان برآمدند. اکنون داستان را از زبان بیهقی می‌خوانیم. بیهقی در ابتدا سالار غازی و اریارق را این‌گونه معرفی می‌کند:
بخش‌هایی از داستان اریاق در تاریخ بیهقی
«سپاه‌سالار غازی گربزی بود که ابلیس او را رشته برنتوانستی تافت.»
در تصحیح دکتر یاحقی آمده است: رشته بر توانستی تافت. اما تصحیح دکتر فیاض رشته بر نتوانستی تافت، است. به‌نظرم این بهتر است. رشته برتافتن از کنایه‌هایی است که ریشه‌ی آن گم شده است. یکی از مشکلات خواندن «تاریخ بیهقی» گم شدن ریشه‌هاست. اما «رشته برتافتن» یعنی او را فریب دادن و گرفتار کردن است.
«وی هرگز شراب نخورده بود.»
شراب یکی از تم‌های اصلی «تاریخ بیهقی» است. بسیاری از ماجراها با شرابخواری شکل می‌گیرد. بسیاری از توطئه‌ها هم در مجلس شرابخواری پدید می‌آید. کمتر دولتمرد و سپاهی غزنوی هست که شرابخوار نباشد. یکی از معیارهای درباری بودن و در خدمت شاه غزنوی بودن، دوام آوردن در مجلس شراب است.
«چون کام‌ها به جمله یافت و قفیزش پُر شد، در شراب آمد و خوردن گرفت. و امیر چون بشنید، هر دو سپاه‌سالار را شراب داد.»
خیلی اهمیت داشت که شاه به کسی شراب بدهد. شراب دادن در این‌جا معنای سیاسی دارد. یعنی شاه بسیار به او نزدیک بود.
«و شراب آفتی بزرگ است، چون از حد بگذرد. و با شرابخوارگان افراط‌کنندگان هر چیزی توان ساخت. و آغازید غازی، به حُکم آن که سپاه‌سالار بود، لشکر را نواختن و هر روز فوجی را به خانه بازداشتن و شراب و صلت دادن. و اریارق نزد او بودی و وی نیز میهمان او شدی. و در هر دو مجلس، چون شراب نیرو گرفتی، ترکان این دو سالار را به ترکی ستودنی.»
غزنویان ترک بودند اما زبان رسمی دربار غزنوی فارسی بود. همه‌ی نوشته‌ها و مکاتبات به زبان فارسی بود. وقتی غزنویان به ترکی سخن می‌گفتند دو جنبه داشت. یکی آن که مساله‌ای پیش آمده بود که تازیکان نباید در آن مداخله می‌کردند و دیگر آن که سخن گفتن سالار ترکان با زیردستانش اظهار استقلال کردن بود و خطرناک تلقی می‌شد. به هر حال ترکی گونه‌ای زبان رمز تلقی می‌شد.»
«و حاجب بزرگ بلگاتکین را مخنث خواندندی و علی دایه را ماده.»
می‌گوید که آن‌ها دو سالار را هجو می‌کردند و دشنام می‌دادند و شروع به توطئه کردند تا آن دو سالار را از میان بردارند. پس تصمیم گرفتند که نخست اریارق را از میان بردارند و سپس سالار حاجب را. به گوش مسعود هم رساندند که این دو سالار قصد و غرض دیگری دارند.
« و محمودیان فرونایستادند از تضریب، تا به آن جایگاه که در گوش امیرافگندند که اریارق بدگمان شده است و با غازی بنهاده که شری به پا کنند و اگر دستی نیابند، بروند. و بیشتری از این لشکر در بیعت وی‌اند.»
«روزی، امیر بار داد و همه‌ی مردم جمع شدند و چون بار بشکست، امیر فرمود: مروید که شراب خواهیم خورد. و خواجه‌ی بزرگ و عارض و صاحب دیوان رسالت نیز بنشستند. و خوانچه‌ها آوردن گرفتند: پیش امیر بر تخت یکی و پیش غازی و پیش اریارق یکی و پیش عارض بوسهل زوزنی و بونصرمشکان یکی، پیش ندیمان هر دو تن را یکی و بوالقاسم کثیر به رسم ندیمان می‌نشست.»
ندیمان نزدیکان شاه بودند و در مجلس حضور داشتند. همان نقشی را که دلقکان دربارهای اروپایی برعهده داشتند، ندیمان نیز در دربار غزنوی انجام می‌دادند.
«و لاگشته و رشته فرموده بودند بیاوردند سخت بسیار. پس این بزرگان چون نان بخوردند، برخاستند و به طارم دیوان باز آمدند و بنشستند و دست بشستند. و خواجه‌ی بزرگ هر دو سالار را بستود و نیکویی گفت.»
قرار پنهانی بین مسعود و وزیرش هست. آن قرار این بود که وزیر تا می‌تواند از این دو سالار تعریف و تمجید کند و شاه هم به آن‌ها پاداش بدهد تا این دو تن گمان کنند که هیچ خطری آن‌ها را تهدید نمی‌کند.
« ایشان گفتند: از خداوند همه دلگرمی و نواخت است و ما جان‌ها فدای خدمت داریم، ولیکن دل ما را مشغول می‌دارند و ندانیم تا چه باید کرد. خواجه گفت: این سوداست و خیالی باطل. هم اکنون، از دل شما بردارد. توقف کنید، چندان که من فارغ شوم و شمایان را بخوانند. و تنها پیش رفت و خلوتی خواست و این نکته بازگفت و درخواست تا ایشان را به‌تازگی دلگرمی‌ای باشد: آن‌گاه، رای خداوند راست در آن‌چه بیند و فرماید. امیر گفت: بدانستم.»
«و همه‌ی قوم را بازخواندند و مطربان بیامدند و دست به‌کار بُردند و نشاط بالا گرفت و هر حدیثی می‌رفت. چون روز به نماز پیشین رسید، امیر مطربان را اشارت کرد تا خاموش ایستادند. پس، روی سوی وزیر کرد و گفت: تا این غایت حق این دو سپاه‌سالار چنان که باید فرموده‌ایم شناختن. اگر غازی است، آن خدمت کرد به نشابور و ما به سپاهان بودیم که هیچ بنده نکرد و از غزنین بیامد. و اریارق چون بشنود که ما به بلخ رسیدیم، با خواجه به خدمت شتافت و می‌شنودیم که تنی چند به باب ایشان حسد می‌نمایند و ژاژ می‌خایند و دل ایشان مشغول می‌دارند. از آن نباید اندیشید. بر این جمله که ما گفتیم اعتماد باید کرد. که ما سخن هیچ کس در باب ایشان نخواهیم شنید. خواجه گفت: این‌جا سخن نماند و نواخت بزرگتر از این کدام باشد که بر لفظ عالی رفت؟ و هر دو سپاه‌سالار زمین بوسه دادند و تخت نیز بوسه کردند و به جای خویش بازآمدند و سخت شادکام بنشستند. امیر فرمود تا دو قبای خاص آوردند و امیر به دست خود حمایل در گردن ایشان افگند و دست و تخت و زمین بوسه دادند و بازگشتند.»
بعد از بازگشتن آن‌ها، مسعود دیگربار برای آن‌ها هدیه می‌فرستد و روز بعد وقتی بار می‌دهد، سپاه‌سالار غازی می‌آید. اما به تعبیر بیهقی «بر بادی دیگر». یعنی با غرور و تجمل بیشتر.
«چون بنشست امیر پرسید: اریارق چون نیامده است؟ غازی گفت: او عادت دارد سه چهار شبان روز شراب خوردن، خاصه بر شادی و نواخت دینه. امیر بخندید و گفت: ما را هم امروز شراب باید خورد. و اریارق را دوری فرستیم. غازی زمین بوسه داد تا بازگردد. گفت: مرو. و آغاز شراب کردند. و امیر فرمود تا امیرک سیاه‌دار خمارچی را بخواندند و او شراب نیکو خوردی و اریارق را بر او الفی تمام بود. امیرک پیش آمد. امیر گفت پنجاه قرابه شراب با تو آرند. نزدیک حاجب اریارق رو و نزدیک وی می‌باش که وی را به تو الفی تمام است. تا آن‌گاه که مست شود و بخسبد و بگوی ما تو را دستوری دادیم تا به خدمت نیایی و بر عادت شرابخوری.»
« و امیر دیگر روز بار نداد و ساخته بود تا اریارق را فرو گرفته آید. و آمد بر خضرای برابر طارم دیوان رسالت بنشست.»
خضرا، قصر و کوشک کوچک بوده است که بر جای بلند و چمنزار می‌ساختند. بعضی خضرا را سبزه‌زار معنی کرده‌اند که درست نیست.
« و ما به دیوان بودیم. و کس پوشیده می‌رفت و اخبار اریارق را می‌آورد. در این میانه، روز به نماز پیشین رسیده، عبدوس بیامد و چیزی به گوش بونصر مشکان بگفت.»
عبدوس خدمتکار معتمد مسعود بوده است. زمانی که مسعود به همه بی‌اعتماد شده بود، به عبدوس اطمینان کانل داشت.
« وی برخاست. دبیران را گفت: بازگردید که باغ خالی خواهند کرد. جز من، جمله برخاستند و برفتند. مرا پوشیده گفت که: اسب به خانه بازفرست و به دهلیز دیوان بنشین که مهمی پیش است تا آن کرده شود. و هشیار باش تا آن‌چه رود مقرر کنی و پس به نزدیک من آیی. گفتم: چنین کنم. و وی برفت. و وزیر و عارض و قوم دیگر نیز به جمله بازگشتند. و بگتگین حاجب، داماد علی دایه، به دهلیز آمد. و به نزدیک امیر برفت و یک ساعتی بماند. و به دهلیز باز آمد و محتاج، امیر حرس، را بخواند و با وی پوشیده سخنی بگفت. وی برفت و پیاده‌ای پانصد بیاورد، از هر دستی، با سلاح تمام، و به باغ باز فرستاد تا پوشیده بنشستند.»
«و اریارق خود از این جهان خبر ندارد. چون به درگاه رسید، بگتگین حاجب پیش او بازشد و امیر حرس. او را فرود آوردند و پیش وی رفتند تا طارم و آن‌جا بنشاندند. اریارق یک لحظه بود، برخاست و گفت: مستم و نمی‌توانم. بازگردم. بگتگین گفت: زشت باشد بی‌فرمان بازگشتن. تا آگاه کنیم. وی بازگشت و به طارم آمد. چون به طارم بنشست، پنجاه سرهنگ سرایی دررسیدند و بگتگین درآمد، اریارق را در کنار گرفت و سرهنگان درآمدند از چپ و راست، او را بگرفتند، چنان که البته هیچ نتوانست جنبید. غلامان دیگر درآمدند، موزه از پایش جدا کردند. و در هر دو موزه دو کتاره داشت. قباش باز کردند، زهر یافتند. همه از وی جدا کردند و بیرون گرفتند. و پیاده‌ای پنجاه کس او را گرد بگرفتند. پیادگان دیگر دویدند و اسب و ساز و غلامانش را بگرفتند. و نماز خفتند بگزارده، اریارق را از طارم به قهندز بردند. و پس از آن، به روزی ده، او را به سوی غزنین گسیل کردند و به سرهنگ بوعلی کوتوال سپردند. و بوعلی بر حکم فرمان او را یکچند به قلعت داشت، چنان که کسی به جای نیاورد که موقوف است. پس او را به غور فرستادند، نزدیک بوالحسن خلف، تا به جانبی بازداشتش. و حدیث وی به پایان آمد.»

منبع : موسسه شهر کتاب http://www.bookcity.org

مبانی دراماتیک داستان حسنک وزیر

مبانی دراماتیک داستان حسنک وزیر

بیهقی در داستان «حسنک» شاعر است، نه مورخ

بیست‌وچهارمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی مبانی دراماتیک داستان حسنک وزیر اختصاص داشت. این درس‌گفتار با سخنرانی دکتر حسن بلخاری، چهارشنبه ۲۹ خرداد در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد.

آناهید خزیر: داستان «حسنک وزیر» یکی از شورانگیزترین و زیباترین حکایت‌های تاریخ بیهقی است که ابوالفضل بیهقی آن را تصویر کرده و از تمامی امکانات نمایشی، تصویری و داستانی بهره برده و این داستان را در تاریخ ادبیات، داستانی به یاد ماندنی ثبت کرده است. ویژگی‌های نمایشی و تصویری این داستان، مورد تاکید سینماگران و نمایشنامه‌نویسان بوده است.
حسن بلخاری، دکتری فلسفه هنر، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و دانشیار گروه مطالعات عالی هنر در پردیس هنرهای زیبا

در ابتدای سخنانش گفت: «مبانی دراماتیک» یک عنوان بسیار کلی است. بحث من بیشتر تامل بر این گزاره است که بیهقی در «داستان حسنک وزیر» یک شاعر است، نه یک مورخ؛ شاعر به تعبیر ارسطویی آن. همه‌ی ما بیهقی را یکی از نکته‌سنج‌ترین مورخان می‌دانیم. تنها کتابی هم که از او مانده تحت عنوان «تاریخ بیهقی» می‌شناسیم. اگرچه اثر مفقود شده‌ی دیگری به نام «زینه‌الکتاب» دارد که ظاهرا نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی ملک نگهداری می‌شود. به هر حال، «تاریخ بیهقی» یکی از مشهورترین آثار تاریخی ماست. به همین دلیل تقریبا تمامی متفکران او را مورخ می‌دانند. اما من بیهقی را شاعر می‌دانم و معتقدم که بنابر تعریفی که ارسطو از تراژدی و درام دارد، و مهم‌تر آن که بحث ظریفی میان شاعر و مورخ دارد، بیهقی یک شاعر است. باز تکرار می‌کنم که بیهقی در «داستان حسنک» یک شاعر است، نه مورخ. پس محور بحث من تبیین رویکرد بیهقی براساس کتاب «بوطیقای» ارسطو است.
تبیین رویکرد بیهقی براساس کتاب «بوطیقای» ارسطو
از شکسپیر به این طرف، به‌ویژه در دوره‌ی مدرن، تراژدی هگلی و تراژدی نیچه‌ای داریم. یعنی در جهان معاصر ما شاهد رویکردهای جدیدی در تراژدی و درام هستیم. پس در بحث دراماتیک اگر وجه تاریخی و هویتی آن را روشن نکنیم دچار اشکال می‌شویم. من بر اساس آراء و تبویب‌های ارسطو است که می‌گویم بیهقی شاعر است. اگر ارسطو به تفاوت میان شاعر و مورخ نپرداخته بود، من جسورانه نمی‌توانستم وارد چنین بحثی بشوم و سخنم ذوقی می‌شد. البته شاعر به معنای مصطلح آن نیست. بلکه بیانی هیجان‌برانگیز و احساس‌برانگیز از یک واقعه‌ی محتمل‌الوقوع است. بیهقی بر بنیاد همان مبانی و مبادی ارسطویی است که تاریخ‌پردازی کرده است. بنیاد بحث من نیز ارسطویی است، نه هگلی، نه تفسیر نیچه و نه حتی شکسپیری. شکسپیر در «تاجر ونیزی» رویکردی دیگرگون با «اتللو» و «مکبث» دارد.
 اکنون که مبنا مشخص شد، آشنایی با کتاب «فن شعر» ارسطو و تعریف او از درام، لازم است. این را هم بگویم که به احتمال بسیار، بیهقی برخی از آثار یونانیان را خوانده بوده و با مبانی فکری آن‌ها آشنا بوده است. اگرچه دبیران در دربارها کاتب بودند و اندیشمند نبودند. بیهقی نیز به عنوان یک دبیر پرورش یافته است و تنها از ۶۵ سالگی است که دست به نگارش تاریخ خود زده است. اما دبیر متفکری بوده است. به دلیل همین متفکر بودن اوست که تاریخش ماندگار شده است. بیهقی آدمی نیست که سطوت شاهان چنان او را تحت تاثیر قرار بدهد که درست و غلط رفتار آن‌ها را بدون نقد بیاورد.

بیهقی مورخ متفکری که به کتابخانه سلطنتی دسترسی داشت
هنگامی که «تاریخ بیهقی» را می‌خوانیم می‌بینیم که او دارای نظر است و این نظر را در ترکیب ساختار کتابش هم وارد کرده است. او مورخ متفکری است که کتاب‌های گوناگونی را خوانده است. به‌دلیل دسترسی به کتابخانه‌ی سلطنتی نیز احتمالا آثار یونانیان را می‌شناخته. البته نمی‌خواهم بگویم که «داستان حسنک وزیر» را بعد از خواندن «بوطیقا»ی ارسطو نوشته است. چون اگر چنین بود در جایی از کتابش ارجاع می‌داد اما می‌دانیم که روی جالینوس تعصب دارد و او را از نوابغ بشر می‌داند. کسی که جالینوس را بشناسد با اندیشه‌ی یونانیان هم آشنا بوده است. در زمانی که بیهقی تاریخ خود را می‌نوشت، ۱۷۰ سال از ترجمه‌ی متن «بوطیقا» گذشته بود. بیهقی به عربی مسلط بوده و با ترجمه‌هایی که از زبان‌های سریانی و یونانی و عربی می‌شده، آشنا بوده است.
نکته‌ی دیگر آن است که ارسطو را «معلم اول» نامیده‌اند. این یک لقب جغرافیایی یا تاریخی نیست. یک لقب بشری است. عظمت معلمی ارسطو به قدرت تدوین او بازمی‌گردد. او را معلم اول ننامیده‌اند تا بگویند که دانشش از افلاطون بیشتر است. دانش افلاطون چنان بود که نورث وایتهد همه‌ی فلسفه‌ی غرب را حاشیه‌ای بر دانش او دانسته‌است. افلاطون ذهنی وحشی و خلاق دارد. اهلی کسی است که در یک محدوده بر طبق فرموده عمل می‌کند اما ذهن وحشی، ذهنی باز و آزاد است. لذا وقتی می‌گوییم ارسطو معلم اول است معنایش این نیست که دانشش از افلاطون بیشتر است. نه، این لقب برای قدرت تبویبی است که ارسطو دارد. این ارسطو بود که برای اولین بار حکمت را به دو قسمت علمی و عملی تقسیم کرد.
تاریخ گاهی اندیشه و معنا را رهزنی می‌کند
ارسطو می‌گوید که انسان سه ساحت دارد: ساحت اول نظری یا تئوریک است و نتیجه‌ی تئوریک آن هم معرفت است. ساحت دوم پراتیک است، یعنی عمل. نتیجه‌ی آن هم پُلی‌تیک یا سیاست است. ساحت سوم پویتیکه است و نتیجه‌ی آن هنر است. ارسطو می‌گوید که انسان یا ادراک می‌کند یا عمل می کند و یا می‌آفریند. بر این اساس بود که کتاب‌هایی نوشت. که یکی از آن‌ها «بوطیقا» بود. بوطیقا یعنی فن شعر. شعر البته معنای عمیقی دارد. بوطیقا ۲ جلد بوده که جلد دوم آن مفقود شده است. تاریخ گاهی اندیشه و معنا را رهزنی کرده است. می‌گویند بسیاری از مبانی تراژدی و درام را در آن جلد گمشده گفته است. با ترجمه‌ی این اثر، مبانی تراژدی و درام وارد فرهنگ ما شد. اگرچه ما آن را به دلایلی آنها را جدی نینگاشتیم . یعنی به نحوی «فن شعر» ارسطو را در باب مباحثی چون تراژدی و کمدی دور زدیم. اما «سیاست» او را «مابعدالطبیعه» او را و نیز «منطق» او را جدی گرفتیم.
اما درام از دیدگاه ارسطو چه معنایی دارد؟ ارسطو در بحث درام ابتدا وارد بحث لغوی آن می‌شود. تبارشناسی واژه‌ها مهم است. چون گاه ریشه‌یابی یک کلمه، معنای آن را دقیقتر روشن می‌سازد. از این ‌رو ارسطو وارد ریشه‌یابی واژه‌ها شده است. تراژدی و کمدی یکی از اقسام درام است. ارسطو درام را «دران» می‌نامد و می‌گوید که دوریسی‌ها واضع این لغت بوده‌اند. آن‌ها درام را کنش و کاری که انجام می‌دادند، می‌دانستند. پس درام، کنش‌ها و اعمال انجام شده است. او می‌گوید که درام بازنمایی کنش انسان است تا خصایل او را نشان دهد. درام تقلید خصایل نیست. حتا اگر موسیقی هیجان‌برانگیز باشد، یک درام است. بازنمایی رفتار اتللو در کشتن «دزدمونا» در نمایشنامه‌ی شکسپیر، برای نشان دادن خصلت تعجیل در انسان‌هاست. از این‌رو یک درام محسوب می‌شود. از نظر ارسطو، درام نتیجه‌ی فردی نمی‌گیرد. در این صورت می‌تواند ما را بترساند، یا به هیجان آوَرد. یا رحم و شفقت را در ما برانگیزد. پس درام آن است که بتواند مخاطب را تحت تاثیر شدید خود قرار دهد. اگر این گونه نباشد پیامی نیز منتقل نمی‌شود. درام با تاثیرش است که درام خوانده می‌شود. شاعر نیز باید نوع بیانش برانگیزنده باشد.
ارسطو می‌گوید کار مورخ بیان یک واقعه است و شاعر بیان محتمل الوقوع آن. منظور ارسطو از شعر، شعرفروشی و صله گرفتن نیست. شعر، کلام منظوم نیست. به همین دلیل است که ارسطو می‌گوید که اگر کلامی را به صورت منظوم بگویید به معنای این نیست که شاعر هستید. شاعر یعنی کسی که معنایی را یافته باشد و با قدرت معنا را منتقل کرده باشد. این یعنی درام‌نویس. به سخن دیگر، شاعر یعنی آن که حقیقتی را در شهود ادراک و به عالی‌ترین وجه بیان کرده باشد. در این میان «بیان» بسیار مهم است. همه‌ی این‌ها گفته شد تا به این نتیجه برسیم که بیهقی در «داستان حسنک وزیر» شاعر است، نه مورخ. ارسطو می‌گوید کار مورخ بیان یک واقعه است، به قسمی که آن واقعه انجام شده و تمام شده باشد. به همین دلیل کار مورخ بیان چیزهایی است که وقوع یافته و تمام شده است. اما شاعر نمی‌تواند وقایع را این‌گونه بگوید. او باید این واقعه را به‌گونه‌ای بگوید که مخاطب را برانگیزد. یعنی شاعر باید دراماتیک بحث کند. از همین‌روست که ارسطو شاعر را یک فیلسوف می‌داند. پس بگذارید بیهقی را در «داستان حسنک وزیر» یک شاعر ِفیلسوف بنامیم.
جمع‌بندی آن‌چه گفته شد از دیدگاه دکتر بلخاری
ارسطو در «بوطیقا» یا «فن شعر» خویش و در شرح درام، تفاوت میان شاعر و مورخ را در این می‌داند که مورخ راوی چیزی است که واقع گشته و تمام شده است. اما شاعر روایتگر واقعه‌ای است که بنا به قوانین ضرورت و احتمال، هر لحظه امکان وقوع آن برای هر کس وجود دارد. به عبارتی، چیزهای قابل اتفاق چنان توسط شاعر یا نمایشنامه‌نویس توصیف شود که بنا به نوعی منطق یا ضرورت درونی وقوع آن محتمل باشد. از دیدگاه او تاریخ بیان فردیت است و شعر دربردارنده‌ی نوعی کلیت. از این‌رو، به فلسفه نزدیک است. از نظرگاه ارسطو اگر شاعر در متن و بیان خویش شیوه‌ای به‌کار نبندد و همچون یک مورخ یک واقعه به وقوع پیوسته و تمام شده را روایت کند، بیان او هیچ کاتارسیسی در ذهن و روح مخاطب برنخواهد انگیخت. پس فلسفه، درام یا نمایش که تزکیه و تطهیر روح مخاطب است، محقق نخواهد شد.
وظیفه‌ی شاعر و در اصل درام‌نویس یا نمایشنامه‌نویس ایجاد تجلیه و یا به مفهومی دیگر تخلیه است. شفقت بر قهرمانی که قربانی هامارتیای(یا خطای تراژدیک) خود می‌شود و سرانجامی دردناک و تراژدیک می‌یابد و نیز هراس از انجام خطایی که می‌تواند زندگی وی(مخاطب) را نیز چون قهرمان قربانی به انجامی تراژیک برساند و البته چنین قدرتی در درام‌نویس بستگی به نحوه‌ی بیان و ترکیب نمایش و وجوه دراماتیک داستان‌پردازی دارد.
 بیهقی داستان حسنک وزیر را نه همچون یک مورخ که چون یک شاعر (به تعبیر ارسطویی آن) روایت می کند. با تصویر گری قهرمانانه از او، حس عظیم شفقت نسبت به او را در ما برمی انگیزد( در بیان مظلومیتش به هنگام صحبت با خواجه احمد، نوع آوردنش به میدان، روایت حماسی بدارزدنش و نیز اشاره به نوع عملکرد مادرش) و البته با بیان هامارتیای او (ژاژ خاییدنهای او در باب خواجه احمد و طلب حلالیت از او و نیز تهور و بی باکیش (من جمله خطاب به مسعود که اگر به قدرت رسیدی حسنک را بر دار کن) و موضعگیریهای او در برابر مسعود و جانبداری از امیر محمد و....) هراس را در مخاطب برمی انگیزد که آدمی در برابر حوادث و فتن زمان باید که عاقل و محتاط باشد چون استادش بونصر مشکان.

منبع : موسسه شهر کتاب  http://www.bookcity.org

ماهیت زبان در تاریخ بیهقی بر اساس داستان افشین و بودلف

ماهیت زبان در تاریخ بیهقی بر اساس داستان «افشین و بودلف»

تاریخ بیهقی از جمله تک آفرینش‌های ادبی و تاریخی زبان فارسی است که به رغم اهمیتش مورد بررسی جدید جامع علمی ـ ادبی قرار نگرفته و تعهد نویسنده به امر واقع و حقیقت پژوهی وی و همراه با اندیشه جزء گرایانه و استقرائی، اثرش را به شاهکاری تاریخی بدل کرده است. جنبه دیگر این اثر، نو اندیشی ادبی آن است که با وجود سودای پرهیز از تعصب، تحریف و دروغ پردازی نویسنده، از جنبه نوشتاری آن نکاسته است.
این مجموعه، در برگیرنده سلسله وقایع معین تاریخی همراه با جزئیات است که جنبه روایی اثر را به بافتی داستانی بدل ساخته و علت این امر، پیش از هر چیز ماهیت زبان نویسنده در استفاده از سه ابزار مهم روایی (Narrative) گفتگو و توصیف نظری و نشان دادن است. بیهقی به عنوان نویسنده‌ای واقعگرا (مورخ)، گاهی برای تفهیم بیشتر موضوع یا تشریح اهداف آرمانگرایانه خود، به بیان جزئیات از طریق حکایتی تمثیلی یا واقعی می‌پردازد. از این رو، چهارچوب روایی اثر او، بیشتر چند ساختاری و ساختار در ساختار (Frame story) می‌شود که ترکیبی از روایت اصلی تاریخی و روایتهای خردتر (حکایت تمثیلی) و در واقع، همان الگوی داستان‌پردازی شرقی است (یاری، منوچهر؛ 1374؛ ص 21) که بیهقی در ترسیم حوادث تاریخی عصرش از آن بهره برده است.
در این مجال، ماهیت زبان نویسنده در داستان‌پردازی، بر اساس داستان معترضه «افشین و ابودلف» مورد بررسی قرار می‌گیرد تا ارزش هنر نوشتاری او نشان داده شود.
عناصر داستانی
درونمایه اصلی این داستان «دروغ مصلحت‌آمیز» است که سبب نجات بی گناهی از اعدام می‌شود. این خرده روایت، در تأیید داستان کلان یا اصلی «ابوبکر حصیری» و رهایی او و پسرش از مجازات سلطان مسعود غزنوی و خواجه احمد حسن میمندی وزیر با میانجیگری «بونصر مشکان» روایت شده است که حول نحوه برخورد با بزرگان می‌چرخد. (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ صص 226-216)
شروع داستان، بافتی سوررئالیستی دارد: محرک اصلی داستان یک احساس اضطراب و ترس درونی بین دو شخصیت است که اولی قهرمان و دومی از اشخاص درجه دوم داستان به شمار می‌آید. (تله پاتی)
شخص محوری داستان، پس از برخورد و کشمکش با نیروهای متضاد به نقطه فاجعه (رها کردن بی گناه) می‌رسد تا داستان به فرود طبیعی خود برسد.
برای روشن‌تر شدن بحث، خلاصه داستان ذکر می‌شود:
قهرمان داستان، فردی به نام «احمد بن‌ابی‌داود»، وزیر «معتصم»، خلیفه عباسی است. وی به‌دنبال یک بیتابی شبانه، سراسیمه به درگاه خلیفه می‌رود تا سبب را جویا شود. امیر نیز که به حالت او (اضطراب) دچار است، سخت در انتظار او به سر می‌برد. پس از پرس و جو، روشن می‌شود که خلیفه، ابودلف (سردار عرب) را به افشین (سردار ایرانی خود) سپرده است. علت این امر، درخواست فرد اخیر از خلیفه برای انتقام ستاندن از وی است و سبب اجابت از سوی خلیفه، از بین بردن شورش «بابک خرمدین» توسط افشین است.
احمد وزیر، جوانمردانه خلیفه را از این فرمان منع می‌کند، خلیفه که دست خود را از بازگرداندن شرایط کوتاه می‌بیند، دست به دامان وزیر می‌شود و از او می‌خواهد به هر تدبیری مانع از ریختن خون بودلف شود. او سراسیمه به خانه افشین می‌رود تا با خواهش، او را از کشتن بی گناه باز دارد. علی‌رغم خواهش و تمنا و خواری کشیدن فراوان و وعده‌ها و نصیحتها، موفق به راضی کردن او نمی‌شود. و در آخر با طرح دروغی مصلحتی، مبنی بر اینکه فرمان خلیفه است که خون ناحق بودلف ریخته نشود، افشین را منصرف می‌کند و خود روانه درگاه خلیفه می‌شود.
در ادامه، افشین با خشم به درگاه می‌رود تا علت فرمان را جویا شود. خلیفه غافلگیر شده، با رضایت قلبی، دروغ وزیر را تصدیق می‌کند و او دست خالی از درگاه خارج می‌شود. زمانی که خلیفه سبب این پیغام ناگزارده را از وزیر جویا می‌شود، او در پاسخ می‌گوید: «یا امیرالمؤمنین، خون مسلمانی ریختن نپسندیدم و مرا مزد باشد و ایزد تعالی بدین دروغم نگیرد.» (همان، ص226)
داستان، حول محورهایی چون نابرابری ریشه‌دار عرب و عجم، خونریزی ناحق، بی ارادگی خلفای عباسی (در بعد تاریخی) جدال آزادیخواهی و زیاده‌طلبی، دروغ مصلحت‌آمیز و ... می‌چرخد.
داستان در زمان گذشته روایی، به صیغه ماضی، آغاز و در همان زمان پایان می‌یابد. علت این امر، نقل آن، توسط بیهقی با دو واسطه «اسماعیل بن‌شهاب» و «احمد بن‌ابی‌داود» قهرمان راوی است. به عبارتی دیگر بیهقی داستان را از زبان قهرمان داستان روایت می‌کند.
زبان داستان چنان احساسی از عملی با واسطه می‌آفریند که ذهن را مسحور می‌کند. حرکتهای فیزیکی قهرمان ـ راوی در برابر نیروی منفی داستان که متضمن خشونت و جاه طلبی مهار نشدنی شخصیت منفی آن است، پرسشها، اعتراضها و تغییر لحن‌های حیرت‌انگیز قهرمانان که متن را تا پایان، نفوذناپذیر می‌نماید، سبب کشاندن مخاطب به درون این زور آزمایی است.
در پیرنگ داستان، چینش موقعیتهای مرتبط داستان در کنار یکدیگر و نحوه تمرکز یافتن خواننده روی موقعیتهای ایجاد شده (Situation) قابل توجه است، چرا که سبب ساخته شدن یک کل می‌شود تا در ذهن او با هم متحد و تبدیل به یک عمل واحد شود. اولین پرسشی که در صحنه های آغازین پیش می‌آید این است که «چه پیش آمده است؟» همان چیزی که دغدغه شخص محوری نیز هست و سپس به دیگر شخص داستان (خلیفه)، که خود از عوامل ایجاد حادثه است، سرایت می‌کند. از آشکار شدن موضوع (سپرده شدن «بودلف» به «افشین» برای انتقام ستاندن) بحث مهم دیگری پیش می‌آید که پرسش از «سرنوشت» شخص مهم بازی «بودلف» است. این حادثه با کنشهای متوالی راوی که همراه با هیجان ترس و اضطراب است، به داستان سرعت و پویایی (Dynamic) می‌بخشد.
در این داستان، اشخاص فرعی‌تر، عمدتاً در خدمت هدایت توجه مخاطب به مهم‌ترین یا پر معناترین جنبه ها در شخصیت اصلی‌تر نیستند، هر کدام از آنها به موقعیت خودشان تعلق دارند که مانند موقعیت سه شخص اصلی (راوی، افشین و ابودلف) توجه ما را به سمت پرسشهای پی در پی جلب می کنند، همچون خلیفه که اهرم اصلی کنش راوی در جلوگیری از حادثه اعدام بودلف است.
حرکت کلی داستان (Movement) از جزء به کل است. معرفی و توصیف قهرمانان، به جز مواردی که از قول اشخاص دیگر مانند خلیفه انجام می‌شود (معرفی افشین و بودلف در صحنه دوم داستان) بیشتر از راه کنش مستقیم خود آنهاست.
کاربرد جملات کوتاه در متن، خصوصاً از همان آغاز، سبب خلق فضای پر اضطراب داستان و حفظ این هیجان تا پایان آن که فرودی طبیعی است، شده و پرسشهای قهرمان ـ راوی به این فضا قوت بخشیده است.
بافت این متن روایی، بیشتر به یکی از انواع نمایشنامه (Dram)شبیه است که در آن سناریو بر اساس یک داستان یا یک ماجرای از پیش تعیین شده، توسط یک گوینده یا یک نویسنده، تنظیم شود و منظور از بحث درام در تاریخ بیهقی همین نوع است که حالتی روایی نیز دارد. (مکی، ابراهیم؛ 1366؛ صص33-32)
در این درام گونه، دو نوع توصیف بیرونی اشخاص و وقایع و توصیف درونی قهرمانان به‌کار رفته است. راوی ـ قهرمان، بیشتر نقاط حساس داستان را نقل می‌کند. از این نظر، بافت متن به بافت داستان پهلو می‌زند تا درام. چرا که در نوع اخیر، توصیف اعمال و وقایع، بایستی از طریق کنش مستقیم اشخاص و عناصر باشد، نه توصیف کنشها توسط راوی. از سویی دیگر این داستان فاقد زمینه سازی و مقدمه است، چنان که علت اصلی حادثه ـ کینه توزی افشین به بودلف ـ در آغاز آن نیامده است و تا پایان نامعلوم می‌ماند. آنچه تحت‌عنوان انگیزه این کار بیان شده، از زبان یکی از اشخاص داستان (خلیفه) است، بی‌آنکه زمینه‌ای برای آن در متن وجود داشته باشد. به بیانی دیگر داستان از میانه روایت شده است (Inmedias res)1. علت امر نیز تلخیص و پرهیز از اطناب است. آنچه گاهی متن را تا آستانه درام پیش می‌برد، مقوله استفاده از ابزار زبانی راوی (روایت) و قهرمانان (گفتگو) و تنظیم صحنه‌ها و توالی آنها و حفظ پرسشها تا پایان آن است.
کلام و زبان دراماتیک
در مجموع، حدود دوازده صحنه متوالی و مجزا در این داستان درام‌گونه وجود دارد که به ترتیب:
صحنه بی قراری احمد (راوی) در خانه.
درخواست از خدمتکاران جهت زین کردن اسب و گفتگو با غلام خاص و حرکت به سوی درگاه خلیفه.
ورود به درگاه و بار خواستن از حاجب خاص و گفتگوها.
دیدار با خلیفه و آگاهی از حادثه پیش آمده و رایزنی با او، جهت چاره جویی و حرکت به سوی خانه افشین.
در خواست ورود به منزل افشین و رویارویی با حاجبان او.
رویارویی با افشین (تنه اصلی متن) و حرکت به سوی درگاه.
ورود به درگاه و بار خواستن.
8 . دیدار با خلیفه و بیان حوادث پیش آمده.
ورود افشین به دربار و سوال و جواب با خلیفه و اعتراض به حکم او و بازگشتن.
باز خواست خلیفه جهت پیغام ناگفته گزاردن و پاسخ او.
رفتن حاجب به خانه افشین جهت باز گرداندن ابودلف.
سپاسگزاری بودلف از احمد (پایان داستان).
بی‌قراری مورد نظر راوی در همان سطور اولیه متن ـ که در صحنه اول بیشتر دیده می‌شود ـ به یاری جملات کوتاه فعل دار متوالی القا می‌شود. این حس از طریق کندی گذر زمان و لحظات نشان داده می‌شود.
بیهقی به‌سادگی می‌توانست کندی گذر زمان را با چند جمله گزارشی روایت کند، در حالی که به یاری جملات کوتاه فعل دار، تمام مدتی را که لازم است تا احمد وزیر (قهرمان) به درگاه خلیفه برسد، جزء به جزء روایت می‌کند. ذکر اتفاقات ریز بی‌شمار در این پاره متن و این لحظه کوتاه و نیز شرح و بسط آن به این اصل کمک می‌کند. نمایش این لحظات کند و اضطراب‌انگیز، پیش شرط خلق آن فضا و حس مورد نظر نویسنده است. همچنین صحنه کاملا عینی توصیف شده و «نشان دادن» و «کنش عینی» و مستقیم قهرمان، امتیاز هنری دیگر این بخش است.
ـ «یک شب... بیدار شدم و هر چند حیلت کردم خوابم نیامد و غم و ضجرتی سخت بزرگ بر من دست یافت که آن را سبب هیچ ندانستم. با خود گفتم: چه خواهد بود؟ آواز دادم غلامی که به من نزدیک بود... نام وی سلامه، گفتم: بگوی تا اسب را زین کنند. گفت: ای خداوند نیم‌شب است، فردا نوبت تو نیست و... خلیفه بار نخواهد داد...، خاموش شدم که دانستم راست می‌گوید، اما دلم گواهی می‌داد که گفتی کاری افتاده است. برخاستم و آواز دادم به خدمتکاران... به گرمابه رفتم و دست و روی بشستم... بیامدم و جامه در پوشیدم و خری که زین کرده بودند بر نشستم و براندم و البته ندانستم که کجا می‌روم...» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص225)
شرح و توضیح جزء به جزء کنشهای قهرمان، تنها انتظار را القا می‌کند و از سوی دیگر، ناآرامی او را که درواقع، ناآرامی مورد نظر نویسنده است. مهم‌ترین نکته در این میان، فراوانی تعداد افعال است. این فعلها در ظاهر، پرسشی را که در ذهن قهرمان و به تبع آن، در ذهن خواننده شکل گرفت پاسخ نمی‌دهند و بر اضطراب او نیز می‌افزایند؛ و این اولین هنر نوشتاری بیهقی در این متن است.
در صحنه رویارویی احمد با خلیفه، سرعت متن رو به تندی می‌رود و این سرعت تا پایان داستان حفظ می‌شود. در این راستا از حرف ربط «و» به ندرت استفاده شده تا ضرباهنگ آن جملات تند باشد:
«حاجب نوبتی... گفت: درآی. در رفتم، معتصم را دیدم. سخت اندیشمند و تنها و به هیچ شغل مشغول نه. سلام کردم، جواب داد. گفت: یا اباعبدالله چرا دیر آمدی؟ که دیری است که ترا چشم می‌داشتم‌... گفتم: یا امیرالمؤمنین! من سخت پگاه آمده‌ام و پنداشتم که خداوند به فراغتی مشغول است. و به گمان بودم از بار یافتن و نا‌یافتن. گفت: خبر نداری که چه افتاده است؟ گفتم: ندارم. گفت: انالله و اناالیه راجعون. بنشین تا بشنوی.» (همان؛ ص226)
در این صحنه نویسنده از زبان یکی از قهرمانان (خلیفه)، با بازگشتی به گذشته (Flash back) حوادث پیش آمده را بیان و دو شخص محوری داستان (افشین و بودلف) را معرفی می‌کند.
نکته جالب دیگر در این داستان، استفاده از جملات کوتاه فعل دار متوالی است که این بار تاثیر عکس داده است. به این معنا که مبین تندی گذر زمان است. خصوصاً که «عملی» که سبب رهایی محکوم شود، نتیجه نمی‌دهد: به این معنا که تغییری در وضعیت او رخ نمی‌دهد، درست مثل اینکه هیچ کاری انجام نشده است. در این راستا، نویسنده با شرح و بسط جزئیات کنشی قهرمانان، استفاده از خودگویی‌های راوی (جملات معترضه روایی)، استفاده فراوان از حرف «و»، چنان صحنه رویارویی احمد با افشین را کشدار و طولانی روایت می‌کند که گویی خیلی بیش از اینها طول کشیده است. تنها با چنین شیوه روایتی است که نویسنده می‌تواند استخفاف حقیقی افشین را در صحنه‌ای رقتبار ترسیم نماید و بر اهمیتش تاکید کند و آن را در ذهن خواننده پا بر جا سازد:
ـ «چون چشم افشین بر من افتاد سخت از جای بشد و از خشم زرد و سرخ شد و رگها از گردنش برخاست... صبر کردم و حدیثی در پیوستم تا او را بدان مشغول کنم، از پی آنکه نباید سیاف را گوید: شمشیر بران. البته سوی من ننگریست. فرا ایستادم. از طرزی دیگر سخن در پیوستم ستودن عجم را... و عجم را بر عرب شرف نهادم... از بهر بودلف را تا خون وی ریخته نشود. و سخن نشنید. گفتم: یا امیر... من از بهر قاسم عیسی را آمدم تا بار خدایی کنی و او را به من بخشی... به خشم و استخفاف گفت: نبخشیدم و نبخشم که او را امیر‌المؤمنین به من داده است... بار دیگر کتفش بوسه دادم. اجابت نکرد و باز به دستش آمدم و بوسه بدادم، بدید که آهنگ زانو دارم که تا ببوسم...» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص224)
بحث دیگر، کاربرد مکالمات (Dialogue) مستقیم شخصیتهای داستان است که سبب گسترش پیرنگ داستان شده است. این مکالمات، صرف‌نظر از خودگویی راوی، از یک شخصیت شروع می‌شود و با گفتگوی شخصیت دیگری قطع می‌شود. این رویه نیز، سبب نزدیکی فضای داستان به بافت نمایشنامه شده است:
«چون افشین .... بشنید، گفت: این پیغام خداوند به حقیقت می گزاری؟ گفتم: آری، هرگز شنوده‌ای که فرمانهای او را برگردانیده‌ام؟ و آواز دادم قوم خویش را ... مردی سی و چهل اندر آمدند مزکی و معدل از هر دستی. ایشان را گفتم: گواه باشید که من پیغام امیرالمؤمنین معتصم می‌گزارم ...... پس گفتم: ای قاسم! تندرستی؟ گفت: هستم. گفتم: هیچ جراحت داری؟ گفت: بندارم. کسهای خود را نیز گفتم: گواه باشید که تندرست است، سلامت است. گفتند: گواهیم ...» (همان؛ ص223)
ذکر قیدهای حالت مکالمه شخصیتها با عباراتی نظیر «به لطف»، «به چشم»، «با تلطف»، «به شورای» و ... نیز به اجرای ذهنی آنها کمک می‌کند.
خودگویی راوی (مکالمه (حدیث) با نفس) که حدود سیزده بار آورده شده است، نکته قابل توجه دیگری است که ضمن ارائه اطلاعات لازم در مورد صحنه ها و اشخاص و توصیف روایی او، به‌گونه‌ای سبب کند شدن روند حرکت داستان می شود. (شهریاری، خسرو؛ 1365؛ ص34) در نمونه زیر اعتقاد راوی درباره «عجم» در حدیث نفس او آمده است:
ـ «از طرزی دیگر سخن پیوستم ستودن عجم را که این مردک از ایشان بود ـ و از زمین اسروشنه بود ـ و عجم را شرف بر عرب نهادم هر چند دانستم که آن بزهی بزرگ است و لکن از بهر بودلف تا خون وی ریخته نشود.» (بیهقی، ابوالفضل؛ 1373؛ ص226)
همچنین نثر و نحوه بیان این مکالمات به اقتضای عصر قهرمانان (گویندگان آنها) نیز قابل توجه است. «از آنجا که هدف کلام دراماتیک، گفتن برای به اجرا درآمدن است و نیز از آنجا که ماهیت این نوع کلام، زبان اشخاص است که خود حرف می زنند، دارای ویژگی و بافتی است که در زندگی روزمره به کار می‌رفته است.» (داوسن، س. و.؛ 1377؛ ص43)
از این رو، اجزاء این گفتارها، اجزاء کلام عادی عصر نویسنده است، آن هم از نوع درباری‌اش. بحث نهایی که اصولاً به تکنیک درام مربوط می‌شود و متن حاضر دارنده این مشخصه است، «کشش» است؛ که از طریق پیش آمدن سؤال در هر صحنه و یافتن پاسخی برای آن در صحنه بعد، ایجاد شده است. (همان؛ ص100) به همین دلیل تمام صحنه‌های این داستان دارای «اوج» و «فرود» است. این شیوه بیشتر به یک صدای درونی کنترل شونده (جیکنز، ویلیام؛ 1364؛ ص93) در متن می‌ماند که موتیووار (Motive) تکرار می شود و به بار احساسی داستان می‌افزاید:
ـ چه پیش آمده است؟ (پرسش درونی راوی)
ـ آیا بودلف به قتل رسیده است؟
ـ آیا تدابیر احمد وزیر پس از مشورت با خلیفه سودمند خواهد بود؟
ـ چه عاملی سبب بازداشتن افشین از کشتن بودلف می‌شود؟
ـ عکس العمل خلیفه نسبت به دروغ احمد وزیر چیست؟
ـ عکس العمل خلیفه در برابر اعتراض افشین چیست؟
ـ پاسخ خلیفه چه خواهد بود؟
ـ احمد وزیر چه توجیهی برای دروغش خواهد داشت؟
این نکته (پرسش‌دار بودن هر مرحله یا هر صحنه) از عوامل نفوذناپذیری متن نیز هست و سبب تحکیم عامل کشش متن و کشاندن خواننده تا پایان آن است؛ که بیشتر ناشی از لحن راوی است و «طعن دراماتیک» خوانده می‌شود. (داوسن، س. و.؛ 1377؛ ص29)
پایان سخن اینکه: عوامل یاد شده بیش از آنکه از تخیل نویسنده نشئت بگیرد، ناشی از تهمیداتی است که نویسنده در جهت مؤثرتر کردن آن به کار برده است. ضمن اینکه به نظر نگارنده، تمام بخشهای تاریخ بیهقی به شیوه حاضر قابل بررسی است.
فهرست مآخذ:
تاریخ بیهقی؛ بیهقی، ابوالفضل؛ به کوشش خلیل خطیب رهبر؛ ج یکم؛ تهران، مهتاب؛ 1373.
ادبیات فیلم؛ جیکنز، ویلیام؛ ترجمه محمدعلی احمدیان و شهلا حکیمیان؛ تهران؛ سروش؛ 1364.
درام؛ داوسن، س. و، ترجمة فیروزه مهاجر؛ تهران؛ مرکز؛ 1377.
ده جستار داستان نویسی؛ سناپور، حسین؛ تهران؛ نشر چشمه؛ 1378.
کتاب نمایش؛ شهریاری، خسرو؛ تهران؛ نشر امیر کبیر؛ 1365.
شناخت عوامل نمایش؛ مکی، ابراهیم؛ تهران؛ سروش؛ 1366.
واژه نامه هنر داستان نویسی؛ میرصادقی، جمال و میمنت؛ تهران؛ کتاب مهناز؛ 1377.
8. ساختار درام ایرانی (فصلنامه نقد سینما شماره 5)؛ یاری، منوچهر؛ تابستان 74.
پی‌نوشت:
این اصطلاح و تمام معادلهای لاتین موجود در متن، برگرفته از کتاب واژه نامه هنر داستان نویسی (جمال و میمنت میر صادقی) است. منبع: ادبیات داستانی

تاریخ بیهقی

چون این اصنافِ نعمت بمجلس خلافت رسید، تکبیری از لشکر برآمد و دُهُل و بوق بزدند، آن چنان که کس مانند آن یاد نداشت و نخوانده بودو نشنوده.
هارون الرشید رو سوی یحیی برمکی کرد و گفت:
این چیزها کجا بود در روزگار پسرت؛ فضل؟!
یحیی گفت: زندگانی امیرالمومنین دراز باد، این چیزها در روزگار امارت پسرم در خانه های خداوندانِ این چیزها بود...
هارون الرشید از این جواب سخت طیره شد، چنان که آن هدیه بر وی منغّص شد و روی تُرُش کرد و برخاست از آن خضرا و برفت...
تاریخ بیهقی

«...و مقرر گشت همگان را که کار وزارت قرار گرفت و هزاهز در دل‌ها افتاد که نه خرد مردی به کار شد و کسانی که خواجه از ایشان آزاری داشت،نیک بشکوهیدند و بو سهل زوزنی بادی گرفت که از آن هول‌تر نباشد و به مردمان می‌نمود که این وزارت بدو دادند نخواست و خواجه را وی آورده است و کسانی که خرد داشتند،دانستند که نه چنان است که او می‌گوید. »

تاریخ بیهقی

محمود دولت آبادی

روزگار همیشه بر یک قرار نمی ماند.
روز و شب دارد.روشنی دارد،تاریکی دارد.کم دارد،بیش دارد.
دیگر چیزی از زمستان باقی نمانده تمام می شود بهار می آید...

"جای خالی سلوچ/محمود دولت آبادی"

با همه توانایی در فریبکاری و دروغ سازی که آدمی در توجیه وضع خود روا می دارد , اما یک جوانه ی تلخ و سمج و نامیرا در روح هست که نمی تواند در زیر انبوه فریب و ریا پنهان بماند. او جوانه شاهد است , چیزی ست که چشمانی باز دارد و همواره آدمی را می بیند , می بیند و دیده می شود این جوانه شاهد را ممکن است دیگران از یاد ببرند , اما نگاه او هرگز از یاد انسان تسلیم شده نمی رود . "کلیدر محمود دولت آبادی"

تا چه مایه اندوهناک و دشوار می تواند باشد عالم..
وقتی تو..
هیچ بهانه ای برای حضور در آن نداشته باشی.../سلوک/ محمود دولت آبادی

میدانم. اما چه درهم پیچ و گره خورده است درونم، و چه زوزه های خوار شده ای را می شنوم، و چه نا توانمندی غریب و کشنده ای حس می کنم از بابت آنچه عقل نامیده می شود"سلوک/ محمود دولت آبادی"

“عجیب ترین خوی آدمی این است که می داند فعلی بد و آسیب رسان است، اما آن را انجام می دهد به کرات هم. هر آدمی، دانسته و ندانسته، به نوعی در لجاجت و تعارض با خود به سر می برد، و هیچ دیگری ویرانگرتر از خود آدمی نسبت به خودش نیست.” "سلوک/ محمود دولت آبادی"

عشق، اگر چه می سوزاند، اما جلای جان نیز هست. لحظه ها را رنگین می کند. سرخ. خون را داغ می کند. آفتاب است. فراز و فرود جان. کوهستانی افسانه ایست. هموار به ناهموار، ناهموار به هموار. کشف تازه ای از خود در خود. ریشه هایی تازه در قلب به جنبش و رویش آغاز می کنند. در انبوه غبار باطن، موجی نو پدید می آید. تا کی جای باز کند و بروید و بماند، چیزی ناشناخته است. خود را مگر در گمشدگی خود بازیابد.

"محمود دولت آبادی، کلیدر ، جلد نخست"

"یکّه ای ... برادرم؟ خواهرت بلاگردانت، گل محمد!"
صدا دیگر به وهم نمی مانست. نزدیک بود و فقط اندکی غریبه می نمود. صدا نزدیک، بی نزدیک یود. چندان که حضور صدا، نفس صدا، و حسّ صدا را می شد شنید و می شد حس کرد. صدا در چپ شانه گل محمد بود. به سرواگردانیدنی همه تردیدهای آمیخته به اوهام و دلهره را می شد در هم شکانید. گل محمد سر برگردانید. شیرو دو زانو نشسته بود کنار برادر و گزلیکی به روی دستها ، پیشکش گل محمد می کرد:
- راهی به کارم بگشا برادر، دورت بگردم!

کلیدر ج هشتم ، محمود دولت آبادی

(دهم امردادماه ، زادروز محمود دولت آبادی)

در زادروز آن که دولتش آباد

لب بسته بود حقّ
حوالىِ بیهق
افسانه نمی خوانْد پِچ پِچه!

سایه ها پَرسه مى زدند
در اطرافِ سبزوار
واژه ها گُم بودند
سَرْگشته پى معنایى
تا تو آمدى؛

هفتاد سالِ پیش امروز!

در زادروز آن که دولتش آباد
بهرام بیضایی

بیهقی در داستان حسنک شاعر است نه مورخ

یست‌وچهارمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی مبانی دراماتیک داستان حسنک وزیر اختصاص داشت. این درس‌گفتار با سخنرانی دکتر حسن بلخاری، چهارشنبه ۲۹ خرداد در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد.

آناهید خزیر:

داستان «حسنک وزیر» یکی از شورانگیزترین و زیباترین حکایت‌های تاریخ بیهقی است که ابوالفضل بیهقی آن را تصویر کرده و از تمامی امکانات نمایشی، تصویری و داستانی بهره برده و این داستان را در تاریخ ادبیات، داستانی به یاد ماندنی ثبت کرده است. ویژگی‌های نمایشی و تصویری این داستان، مورد تاکید سینماگران و نمایشنامه‌نویسان بوده است.
حسن بلخاری، دکتری فلسفه هنر، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و دانشیار گروه مطالعات عالی هنر در پردیس هنرهای زیبا در ابتدای سخنانش گفت: «مبانی دراماتیک» یک عنوان بسیار کلی است. بحث من بیشتر تامل بر این گزاره است که بیهقی در «داستان حسنک وزیر» یک شاعر است، نه یک مورخ؛ شاعر به تعبیر ارسطویی آن. همه‌ی ما بیهقی را یکی از نکته‌سنج‌ترین مورخان می‌دانیم. تنها کتابی هم که از او مانده تحت عنوان «تاریخ بیهقی» می‌شناسیم. اگرچه اثر مفقود شده‌ی دیگری به نام «زینه‌الکتاب» دارد که ظاهرا نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی ملک نگهداری می‌شود. به هر حال، «تاریخ بیهقی» یکی از مشهورترین آثار تاریخی ماست. به همین دلیل تقریبا تمامی متفکران او را مورخ می‌دانند. اما من بیهقی را شاعر می‌دانم و معتقدم که بنابر تعریفی که ارسطو از تراژدی و درام دارد، و مهم‌تر آن که بحث ظریفی میان شاعر و مورخ دارد، بیهقی یک شاعر است. باز تکرار می‌کنم که بیهقی در «داستان حسنک» یک شاعر است، نه مورخ. پس محور بحث من تبیین رویکرد بیهقی براساس کتاب «بوطیقای» ارسطو است.
تبیین رویکرد بیهقی براساس کتاب «بوطیقای» ارسطو
از شکسپیر به این طرف، به‌ویژه در دوره‌ی مدرن، تراژدی هگلی و تراژدی نیچه‌ای داریم. یعنی در جهان معاصر ما شاهد رویکردهای جدیدی در تراژدی و درام هستیم. پس در بحث دراماتیک اگر وجه تاریخی و هویتی آن را روشن نکنیم دچار اشکال می‌شویم. من بر اساس آراء و تبویب‌های ارسطو است که می‌گویم بیهقی شاعر است. اگر ارسطو به تفاوت میان شاعر و مورخ نپرداخته بود، من جسورانه نمی‌توانستم وارد چنین بحثی بشوم و سخنم ذوقی می‌شد. البته شاعر به معنای مصطلح آن نیست. بلکه بیانی هیجان‌برانگیز و احساس‌برانگیز از یک واقعه‌ی محتمل‌الوقوع است. بیهقی بر بنیاد همان مبانی و مبادی ارسطویی است که تاریخ‌پردازی کرده است. بنیاد بحث من نیز ارسطویی است، نه هگلی، نه تفسیر نیچه و نه حتی شکسپیری. شکسپیر در «تاجر ونیزی» رویکردی دیگرگون با «اتللو» و «مکبث» دارد.
 اکنون که مبنا مشخص شد، آشنایی با کتاب «فن شعر» ارسطو و تعریف او از درام، لازم است. این را هم بگویم که به احتمال بسیار، بیهقی برخی از آثار یونانیان را خوانده بوده و با مبانی فکری آن‌ها آشنا بوده است. اگرچه دبیران در دربارها کاتب بودند و اندیشمند نبودند. بیهقی نیز به عنوان یک دبیر پرورش یافته است و تنها از ۶۵ سالگی است که دست به نگارش تاریخ خود زده است. اما دبیر متفکری بوده است. به دلیل همین متفکر بودن اوست که تاریخش ماندگار شده است. بیهقی آدمی نیست که سطوت شاهان چنان او را تحت تاثیر قرار بدهد که درست و غلط رفتار آن‌ها را بدون نقد بیاورد.

بیهقی مورخ متفکری که به کتابخانه سلطنتی دسترسی داشت
هنگامی که «تاریخ بیهقی» را می‌خوانیم می‌بینیم که او دارای نظر است و این نظر را در ترکیب ساختار کتابش هم وارد کرده است. او مورخ متفکری است که کتاب‌های گوناگونی را خوانده است. به‌دلیل دسترسی به کتابخانه‌ی سلطنتی نیز احتمالا آثار یونانیان را می‌شناخته. البته نمی‌خواهم بگویم که «داستان حسنک وزیر» را بعد از خواندن «بوطیقا»ی ارسطو نوشته است. چون اگر چنین بود در جایی از کتابش ارجاع می‌داد اما می‌دانیم که روی جالینوس تعصب دارد و او را از نوابغ بشر می‌داند. کسی که جالینوس را بشناسد با اندیشه‌ی یونانیان هم آشنا بوده است. در زمانی که بیهقی تاریخ خود را می‌نوشت، ۱۷۰ سال از ترجمه‌ی متن «بوطیقا» گذشته بود. بیهقی به عربی مسلط بوده و با ترجمه‌هایی که از زبان‌های سریانی و یونانی و عربی می‌شده، آشنا بوده است.
نکته‌ی دیگر آن است که ارسطو را «معلم اول» نامیده‌اند. این یک لقب جغرافیایی یا تاریخی نیست. یک لقب بشری است. عظمت معلمی ارسطو به قدرت تدوین او بازمی‌گردد. او را معلم اول ننامیده‌اند تا بگویند که دانشش از افلاطون بیشتر است. دانش افلاطون چنان بود که نورث وایتهد همه‌ی فلسفه‌ی غرب را حاشیه‌ای بر دانش او دانسته‌است. افلاطون ذهنی وحشی و خلاق دارد. اهلی کسی است که در یک محدوده بر طبق فرموده عمل می‌کند اما ذهن وحشی، ذهنی باز و آزاد است. لذا وقتی می‌گوییم ارسطو معلم اول است معنایش این نیست که دانشش از افلاطون بیشتر است. نه، این لقب برای قدرت تبویبی است که ارسطو دارد. این ارسطو بود که برای اولین بار حکمت را به دو قسمت علمی و عملی تقسیم کرد.
تاریخ گاهی اندیشه و معنا را رهزنی می‌کند
ارسطو می‌گوید که انسان سه ساحت دارد: ساحت اول نظری یا تئوریک است و نتیجه‌ی تئوریک آن هم معرفت است. ساحت دوم پراتیک است، یعنی عمل. نتیجه‌ی آن هم پُلی‌تیک یا سیاست است. ساحت سوم پویتیکه است و نتیجه‌ی آن هنر است. ارسطو می‌گوید که انسان یا ادراک می‌کند یا عمل می کند و یا می‌آفریند. بر این اساس بود که کتاب‌هایی نوشت. که یکی از آن‌ها «بوطیقا» بود. بوطیقا یعنی فن شعر. شعر البته معنای عمیقی دارد. بوطیقا ۲ جلد بوده که جلد دوم آن مفقود شده است. تاریخ گاهی اندیشه و معنا را رهزنی کرده است. می‌گویند بسیاری از مبانی تراژدی و درام را در آن جلد گمشده گفته است. با ترجمه‌ی این اثر، مبانی تراژدی و درام وارد فرهنگ ما شد. اگرچه ما آن را به دلایلی آنها را جدی نینگاشتیم . یعنی به نحوی «فن شعر» ارسطو را در باب مباحثی چون تراژدی و کمدی دور زدیم. اما «سیاست» او را «مابعدالطبیعه» او را و نیز «منطق» او را جدی گرفتیم.
اما درام از دیدگاه ارسطو چه معنایی دارد؟ ارسطو در بحث درام ابتدا وارد بحث لغوی آن می‌شود. تبارشناسی واژه‌ها مهم است. چون گاه ریشه‌یابی یک کلمه، معنای آن را دقیقتر روشن می‌سازد. از این ‌رو ارسطو وارد ریشه‌یابی واژه‌ها شده است. تراژدی و کمدی یکی از اقسام درام است. ارسطو درام را «دران» می‌نامد و می‌گوید که دوریسی‌ها واضع این لغت بوده‌اند. آن‌ها درام را کنش و کاری که انجام می‌دادند، می‌دانستند. پس درام، کنش‌ها و اعمال انجام شده است. او می‌گوید که درام بازنمایی کنش انسان است تا خصایل او را نشان دهد. درام تقلید خصایل نیست. حتا اگر موسیقی هیجان‌برانگیز باشد، یک درام است. بازنمایی رفتار اتللو در کشتن «دزدمونا» در نمایشنامه‌ی شکسپیر، برای نشان دادن خصلت تعجیل در انسان‌هاست. از این‌رو یک درام محسوب می‌شود. از نظر ارسطو، درام نتیجه‌ی فردی نمی‌گیرد. در این صورت می‌تواند ما را بترساند، یا به هیجان آوَرد. یا رحم و شفقت را در ما برانگیزد. پس درام آن است که بتواند مخاطب را تحت تاثیر شدید خود قرار دهد. اگر این گونه نباشد پیامی نیز منتقل نمی‌شود. درام با تاثیرش است که درام خوانده می‌شود. شاعر نیز باید نوع بیانش برانگیزنده باشد.
ارسطو می‌گوید کار مورخ بیان یک واقعه است و شاعر بیان محتمل الوقوع آن. منظور ارسطو از شعر، شعرفروشی و صله گرفتن نیست. شعر، کلام منظوم نیست. به همین دلیل است که ارسطو می‌گوید که اگر کلامی را به صورت منظوم بگویید به معنای این نیست که شاعر هستید. شاعر یعنی کسی که معنایی را یافته باشد و با قدرت معنا را منتقل کرده باشد. این یعنی درام‌نویس. به سخن دیگر، شاعر یعنی آن که حقیقتی را در شهود ادراک و به عالی‌ترین وجه بیان کرده باشد. در این میان «بیان» بسیار مهم است. همه‌ی این‌ها گفته شد تا به این نتیجه برسیم که بیهقی در «داستان حسنک وزیر» شاعر است، نه مورخ. ارسطو می‌گوید کار مورخ بیان یک واقعه است، به قسمی که آن واقعه انجام شده و تمام شده باشد. به همین دلیل کار مورخ بیان چیزهایی است که وقوع یافته و تمام شده است. اما شاعر نمی‌تواند وقایع را این‌گونه بگوید. او باید این واقعه را به‌گونه‌ای بگوید که مخاطب را برانگیزد. یعنی شاعر باید دراماتیک بحث کند. از همین‌روست که ارسطو شاعر را یک فیلسوف می‌داند. پس بگذارید بیهقی را در «داستان حسنک وزیر» یک شاعر ِفیلسوف بنامیم.
جمع‌بندی آن‌چه گفته شد از دیدگاه دکتر بلخاری
ارسطو در «بوطیقا» یا «فن شعر» خویش و در شرح درام، تفاوت میان شاعر و مورخ را در این می‌داند که مورخ راوی چیزی است که واقع گشته و تمام شده است. اما شاعر روایتگر واقعه‌ای است که بنا به قوانین ضرورت و احتمال، هر لحظه امکان وقوع آن برای هر کس وجود دارد. به عبارتی، چیزهای قابل اتفاق چنان توسط شاعر یا نمایشنامه‌نویس توصیف شود که بنا به نوعی منطق یا ضرورت درونی وقوع آن محتمل باشد. از دیدگاه او تاریخ بیان فردیت است و شعر دربردارنده‌ی نوعی کلیت. از این‌رو، به فلسفه نزدیک است. از نظرگاه ارسطو اگر شاعر در متن و بیان خویش شیوه‌ای به‌کار نبندد و همچون یک مورخ یک واقعه به وقوع پیوسته و تمام شده را روایت کند، بیان او هیچ کاتارسیسی در ذهن و روح مخاطب برنخواهد انگیخت. پس فلسفه، درام یا نمایش که تزکیه و تطهیر روح مخاطب است، محقق نخواهد شد.
وظیفه‌ی شاعر و در اصل درام‌نویس یا نمایشنامه‌نویس ایجاد تجلیه و یا به مفهومی دیگر تخلیه است. شفقت بر قهرمانی که قربانی هامارتیای(یا خطای تراژدیک) خود می‌شود و سرانجامی دردناک و تراژدیک می‌یابد و نیز هراس از انجام خطایی که می‌تواند زندگی وی(مخاطب) را نیز چون قهرمان قربانی به انجامی تراژیک برساند و البته چنین قدرتی در درام‌نویس بستگی به نحوه‌ی بیان و ترکیب نمایش و وجوه دراماتیک داستان‌پردازی دارد.
 بیهقی داستان حسنک وزیر را نه همچون یک مورخ که چون یک شاعر (به تعبیر ارسطویی آن) روایت می کند. با تصویر گری قهرمانانه از او، حس عظیم شفقت نسبت به او را در ما برمی انگیزد( در بیان مظلومیتش به هنگام صحبت با خواجه احمد، نوع آوردنش به میدان، روایت حماسی بدارزدنش و نیز اشاره به نوع عملکرد مادرش) و البته با بیان هامارتیای او (ژاژ خاییدنهای او در باب خواجه احمد و طلب حلالیت از او و نیز تهور و بی باکیش (من جمله خطاب به مسعود که اگر به قدرت رسیدی حسنک را بر دار کن) و موضعگیریهای او در برابر مسعود و جانبداری از امیر محمد و....) هراس را در مخاطب برمی انگیزد که آدمی در برابر حوادث و فتن زمان باید که عاقل و محتاط باشد چون استادش بونصر مشکان.

منبع : موسسه شهر کتاب http://www.bookcity.org

مهجور ماندن تاریخ بیهقی برای ایرانیان

مهجور ماندن تاریخ بیهقی برای ایرانیان

  بیست‌وسومین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی ویژگی‌های شاهکارساز تاریخ بیهقی اختصاص داشت و این‌که «چگونه متنی تاریخی تبدیل به شاهکاری ادبی می‌شود؟» این درس‌گفتار با سخنرانی دکتر مریم حسینی، استاد ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا، چهارشنبه ۲۲ خرداد در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد. پایندگی، گسترش و قبول عام از خصیصه‌های اصلی شاهکارهاست. شاهکار‌ها عمر درازی دارند و در سرزمین‌های وسیعی مخاطبانی را به خود می‌خوانند. شاعران و نویسندگان از آن می‌گویند و بدین ترتیب زمینه‌های آشنایی بیشتر مردم را با آن فراهم می‌کنند. تاریخ بیهقی اثری است که از زمان نگارش آن نزدیک به هزار سال می‌گذرد و هنوز سرزندگی و تازگیِ آن خوانندگان را برمی‌انگیزد.

در این نشست دکتر مریم حسینی چند پرسش مطرح کرد و گفت: پرسش اصلی این است که «شاهکار» به چه اثری اطلاق می‌شود؟ و در چه دوره‌هایی شاهکار‌ها پدید می‌آیند؟ نخست باید اشاره کرد که اثری را شاهکار می‌دانند که در میان آثار مشابه‌اش سرآمد و درجه اول باشد. این سرآمد بودن را در بسیاری از آثار می‌توانیم بیابیم. پس چگونه می‌توان از میان آن‌ها، شاهکار‌ها را شناخت؟
غنای ادبیات فارسی و قابلیت شاهکار جهانی
برای آثار درجه اول جهان سه ویژگی نام برده شده است: یکی بی‌زمان بودن آن‌ها؛ دیگری بی‌مکان بودن و سوم قبول عام یافتن آن‌هاست. این سه ویژگی را به زبان ادبی می‌توان پایندگی یک اثر، گستردگی آن در سرزمین‌های مختلف و قبول طبقات مختلف مردم دانست. بدیهی است که تعداد این آثار در ادبیات جهان فراوان است. معمولا هم آن‌ها را در ادبیات مغرب‌زمین جست‌وجو می‌کنند. از دانته و جان میلتون و ویلیام بلیک گرفته تا آثار شکسپیر و جیمز جویس و ویرجینیا وولف. این‌ها را شاهکارهای ادبی جهان می‌دانند اما در این میان سهم مشرق‌زمین چه اندازه است؟ سهم ژاپن و هند و چین و ایران کجاست؟ و چرا نام کتاب‌هایی که به این زبان‌ها نوشته شده است، در میان شاهکار‌ها نیست؟ حقیقت آن است که آن تعداد از آثار ادبیات فارسی که مقبولیت عام داشته است، مانند غزلیات شمس و مثنوی مولوی و شاهنامه‌ی فردوسی و دیوان حافظ، آن‌هایی است که غربی‌ها بر روی آن‌ها مطالعه کرده‌اند. در حالی که غنای ادبیات فارسی آن اندازه است که بتوان آثار بیشتری را معرفی کرد.
به هر حال، می‌توان پرسید که چرا تنها تعداد معدودی از آثار ادبیات فارسی معرفی شده است؟ یک دلیل آن می‌تواند این باشد که آثار ما به زبان‌های دیگر ترجمه نشده است. دلیل دیگر چیرگی زبان غربی‌هاست. ما هرچه در زمینه‌ی رُمان‌های جهانی می‌خوانیم همه آن‌هایی است که به زبان انگلیسی نوشته شده است. اگر از هند و ژاپن هم رُمانی شهرت جهانی پیدا کرده است آن‌هایی است که به زبان انگلیسی نوشته شده‌اند. پس وظیفه‌ی ماست که آثارمان را به زبان‌های دیگر ترجمه کنیم اما مشکل این‌جاست که متنی همانند «تاریخ بیهقی» حتا برای خود ما هم مهجور مانده است. البته من نمی‌خواهم ادعا کنم که «تاریخ بیهقی» شاهکاری ادبی در ردیف مثلا مثنوی مولانا است. چون ویژگی‌های یک شاهکار همواره امری نسبی است و نمی‌توان شاهکار‌ها را آثاری بی‌خدشه دانست. در بسیاری از آثار بزرگ ایران و جهان کاستی‌هایی دیده می‌شود. هرچند کاستی‌های آن‌ها به حداقل رسیده است.
چرا قرن‌هاست در زبان فارسی شاهکاری ادبی پدید نیامده؟
الیوت می‌گوید که شاهکار‌ها مربوط به دوره‌های خاص تاریخ بشر هستند. هنگامی یک شاهکار پدید می‌آید که زبان در اوج باشد و فرهنگ یک ملت به پختگی رسیده باشد. از نظر الیوت غنای زبانی مهم است. او می‌گوید آثار شکسپیر شاهکار است چون دوره‌ی او از دید زبانی، غنی است. از دید تمدن و فرهیختگی هم باید دوران مهمی باشد تا یک شاهکار به‌وجود آید. همین نکته‌ای که الیوت بدان اشاره می‌کند، نشان می‌دهد که چرا قرن‌هاست که در زبان فارسی شاهکاری ادبی پدید نیامده است. الیوت شاهکار‌ها را به دو دسته‌ی شاهکارهای وطنی یا ملی و شاهکارهای جهانی بخش‌بندی می‌کند و می‌گوید شاهکارهای وطنی هم‌‌ همان ارزش شاهکارهای جهانی را دارند اما بواسطه‌ی نزدیکی با افق ذهنی دروه‌هایی از زندگی مردم، در زمره‌ی شاهکاری وطنی قرار می‌گیرند.
پرسش دیگر این است که یک اثر ادبی چه خصوصیاتی باید داشته باشد تا بی‌زمان و بی‌مکان باشد؟ در درس‌گفتارهای بیهقی، بیشترین توجهی که سخنرانان به «تاریخ بیهقی» داشته‌اند ویژگی قصه‌نویسی، حکایت‌نویسی و داستان‌نویسی بیهقی است. این ویژگی در صدر توجهات آن‌ها بوده است اما چنین ویژگی‌ای چه اندازه در شاهکار شدن یک اثر تاثیر دارد؟ البته عده‌ای از شگردهای بلاغی و موسیقیایی «تاریخ بیهقی» سخن گفته‌اند و اینکه نثر بیهقی چنان شاعرانه است که خواننده را جذب خود می‌کند. این شاعرانه بودن نثر او محصول قافیه‌اندیشی و تکرارهای واژگانی بیهقی است. عده‌ای دیگر از شگردهای نویسندگی بیهقی و حضور مولف در متن یاد کرده‌اند. بیهقی همیشه در جریان داستان حضور دارد و در پایان درباره‌ی آن رویداد داوری می‌کند.
ویژگی تاریخ بیهقی بیان و زبان شکوه‌مند آن است
یک ویژگی کلی شاهکار‌ها این است که باید بیان و زبان شکوه‌مندی داشته باشند. این زبان و بیان باید متعلق به اقشار مختلف مردم باشد. همان‌طور که حافظ از این ویژگی برخوردار است و غزل او را هم استاد دانشگاه می‌خواند و هم مردم کوچه و بازار. از ویژگی‌های زبانی یک شاهکار این است که زبان غالب مردم را دریافته باشد و بتواند تعامل زبانی با مردم داشته باشد. برای مثال، در آثار فاخر ما، کنایات ساده‌ی مردمی را به فراوانی می‌بینیم.
یک ویژگی دیگر شاهکار‌ها، بیان شکوه‌مند آن‌هاست. چرا ما شاهنامه را تا این اندازه دوست داریم و «تاریخ بیهقی» را به سادگی می‌خوانیم؟ چون هر دو خود را ملزم به آوردن واژه‌های فارسی دیده‌اند و در برابر واژه‌های عربی، واژه‌های ترکیبی ساده‌ی فارسی ساخته‌اند. بیان شکوه‌مند‌‌ همان است که بعضی آن را در بلاغت و صنعتگری و صورخیال و شگردهای هنری یافته‌اند. بیهقی از کنایه‌ها و تمثیل‌ها، مثل‌ها، اشعار فارسی، عربی و مجموعه‌ای از استعاره‌ها استفاده می‌کند.
موسیقایی بودن زبان نیز از وجه مشترک‌های شاهکار‌ها به حساب می‌آید. این زمینه در متن‌های منثور بیشتر فراهم می‌آید. برای همین است که موسیقایی بودن را هم در «تاریخ بیهقی» می‌بینیم و هم در متنی مانند «اسرارالتوحید». ویژگی دیگر آن است که در شاهکار‌ها ابداع و اقتباس در کنار هم قرار می‌گیرد. شاهکار‌ها آن‌هایی هستند که از تمام آثار پیش از خود بهره برده باشند و در یک خلاقیت تازه، حرف تازه‌ای را ارائه دهند. در آثار مولانا، اوج زبان عرفانی عطار و سنایی را می‌بینیم. شاهکار ادبی باید در شبکه‌ای قرار بگیرد که هر بخش آن تداعی کننده‌ی متون دیگر و تاریخ مردم باشد. این یک اصل است.
طه حسین: تاریخ بیهقی گنجی است جدید
گادامر می‌گوید که آثار ادبی بزرگ آن‌هایی هستند که تاریخ یک ملت را به یاد مردم می‌آورند. بیهقی به این نکته پی برده بود و می‌دانست که چگونه با شبکه‌ی تداعی‌ها، شبکه‌ی بینامتنی خود را گسترش دهد. از این‌رو کتاب او حکایت در حکایت است. خواننده دوست دارد خرد جمعی خود را به یاد بیاورد. بیهقی حکایت‌ها را از بخشی انتخاب می‌کند که مخاطبان می‌خواهند به یاد بیاورند. در خطبه‌ی کتاب حکایت‌هایی را می‌آورد که ایران‌منشی و تاریخ ایران باستان در صدر آن قرار دارد. یکی از زیبا‌ترین بخش‌های «تاریخ بیهقی» آن بخشی است که داستان مرگ بزرگمهر را می‌آورد. بیهقی در دورانی که در سمت منشی دربار بود و تاریخ غزنویان را می‌نوشت، لازم می‌دید که در بسیاری جا‌ها تاریخ قدیم مردم ایران را هم یاد کند. یعنی‌‌ همان چیزی که مخاطبش دوست داشت به یاد بیاورد.
ویژگی دیگر شاهکارهای ادبی، و به نظر من «تاریخ بیهقی»، که به صورت یک مولفه‌ی برجسته ظهور می‌کند، ظهور حکمت و فرزانگی در این آثار است. آثار کلاسیک جهانی آثاری است که سهمی از حکمت و خرد جمعی را در خود داشته باشد. گادامر و الیوت به این نکته اشاره می‌کنند که سهم بزرگی از شاهکارهای ادبی مدیون حکمتی است که در آن‌ها وجود دارد. طه حسین، نویسنده‌ی مصری، درباره‌ی «تاریخ بیهقی» سخن ارزشمندی دارد. او مقاله‌ای با عنوان «تاریخ بیهقی گنجی است جدید» نوشته است. طه حسین می‌گوید ابوالفضل بیهقی حکیمی بوده که تاریخ را صحنه‌ی تعریف حکمت و عبرت کرده است و خوانندگان خود را در پایان هر قصه‌ی تاریخی به عبرت گرفتن برانگیخته است. از این‌رو، او «تاریخ بیهقی» را کتابی معرفی می‌کند که حاوی مطالب حکمت‌آمیز است.
شاهنامه در دوران خردورزی ایران نوشته شده است
ما در برابر واژه‌ی حکمت می‌توانیم «فرزانگی» و «خردورزی» را بیاوریم. شاهنامه در دوران خردورزی ایران نوشته شده است. بیهقی هم در زمانه‌ای می‌زیست که بزرگان فرهنگ و خرد این سرزمین هم‌روزگار او بودند. بزرگانی همانند ابن‌سینا، بیرونی، زکریای رازی و اخوان‌الصفا. بیهقی میراث بزرگی را پشت سر خود داشت و از این میراث به درستی استفاده کرد. اما آیا بیهقی در تاریخ خود از فلسفه سخن گفته است؟ البته آن‌چه بیهقی از آن سخن گفته فلسفه نیست، حکمت است. حکمت دانشی است که راه سعادتمندی انسان را نشان می‌دهد. دانشی نظری و عملی است که باید توام با عمل باشد تا انسان را به صلح و آرامش و هماهنگی با جهان برساند. حکیم نیز کسی است که در چنین راهی گام برمی‌دارد.
پرسش دیگر آن است که چه ویژگی‌هایی باید وجود داشته باشد تا یک اثر حکیمانه باشد؟ در آثار حکیمانه حکایت و تمثیل وجود دارد. حکمت‌ها به صورت جملات قصار هستند. در دوران معاصر هم همین‌گونه است و این جمله‌های کوتاه فقط مختص گذشتگان نیست. این مَثل‌ها‌گاه صورت شعر فارسی و عربی به خود می‌گیرند. از همین‌روست که بیهقی اشعاری از شاعران گوناگون انتخاب می‌کند و تاریخ خود را به سخن بزرگان آراسته می‌سازد. می‌توان پرسید که اگر حکمت در «تاریخ بیهقی» پُر رنگ است، پس چرا بیهقی تقدیرگراست؟ و جا به جا می‌نویسد: «با قضای آمده نباید جنگید»؟ این سخنی است که بار‌ها بیهقی تکرار می‌کند. بی‌اعتباری جهان و رضا به قضا دادن، در «تاریخ بیهقی» فراوان است. بدیهی است هنگامی که به این نمونه‌ها در تاریخ خود می‌نگریم، باور به تقدیرگرایی را یکی از دلایل عقب‌ماندگی ایران تشخیص می‌دهیم. حقیقت هم همین است که بحث تقدیرگرایی یکی از مباحث کهن تاریخ ایران است. در نوشته‌های زبان پهلوی و روزگار ساسانی تقدیرگرایی مساله‌ی برجسته‌ای است. همانند آن‌چه در «می‌نوی خرد» آمده و عین‌‌ همان عبارت در «تاریخ بیهقی» هم تکرار شده است.
تاریخ بیهقی سرشار از جملات حکمت‌آمیز است
تقدیرگرایی یک میراث فرهنگی است و در شمار خصلت‌های ایرانی‌ها است. اما سخن بیهقی در این باره چگونه است؟ آیا زمانی که از جنگ‌ها یاد می‌کند بحث تقدیرگرایی را پیش می‌کشد؟ یا آن‌جایی که شخصی یا استادی از میان رفته و درگذشته است؟ یکی از راه‌های رضامندی، تسلیم شدن در برابر مرگ است. بیهقی جملات تقدیرگرایانه را زمانی می‌گوید که بحث مرگ پیش می‌آید. ویتگنشتاین می‌گوید: «خداوندا به من رضایت از سرنوشتم را بده؛ هم در زندگی و هم در فلسفه.» رضایتمندی یکی از اصولی است که باید در زندگی به کار بُرد. ویژگی حکیم آن است که از مرگ نهراسد. برای همین است که بیهقی می‌نویسد: «آخر کار آدمی مرگ است» یا: «آن سرای آبادان کن که در این سرای مقیم اندک است.» یا: «این جهان گذرنده را خلود نیست».
هنگامی که حکمت را از نگاه یک فلیسوف می‌بینیم، درمی‌یابیم که آن‌ها توصیه به قناعت و دور کردن حرص و آز از خود می‌کنند. بیهقی نیز بار‌ها به سپنجی بودن روزگار و دوری از حرص اشاره کرده است. می‌گوید: «بزرگا مردا که دامن قناعت تواند گرفت و گردن حرص تواند شکست.» عفو و کم‌آزاری هم از جملات حکیمانه‌ی بیهقی است. به هر روی، «تاریخ بیهقی» سرشار از جملات حکمت‌آمیز است. این ویژگی‌ای است که در تمام آثار مهم و شاهکارهای جهانی می‌توانیم بیابیم. برای همین است که می‌توانیم بیهقی را حکیمی بدانیم که در کتاب خود از حکمت سخن رانده است.

منبع : موسسه شهر کتاب http://www.bookcity.org

بونصر مشکان و تاریخ بیهقی

•ابونصر مشکان و تاریخ بیهقی

پس از بروز آثار آمیختگی خراسان و عراق، در دیوان رسایل محمود غزنوی مردی پیدا شد از فضلا و ادبا که او را الشیخ العمید ابونصر بن مشکان می نامیدند. این مرد در ادبیات فارسی و عربی استاد بود و و "تتمه الیتیمه ثعالبی" از وی نام برده است و ابوالفضل بیهقی (۳٨۵ – ۴۷٠ ه ق)شاگرد اوست و نام او در تاریخ یمینی و مسعودی نیز آمده است.

ابونصر مشکان صاحب دیوان رسایل محمود (رییس دبیرخانه ی سلطنتی) بود و مسعود پسر محمود او را تا پایان عمر بر آن پیشه و منصب باقی نگاه داشت. سبک بیهقی دقیقا تقلیدی است از سبک ابونصر مشکان و میان نوشته های این دو هیچ گونه تفاوتی در نگارش وجود ندارد.

این سبک نثر (سبک بیهقی) با نثر دوره ی نخست (دوره ی سامانیان) متفاوت است و ویژگی های زیر را دارد:

١- دراز نویسی (اطناب)

بر خلاف نثر دوره ی نخست که کاملن خلاصه و با جمله های کوتاه بود، نثر ابونصر مشکان و ابوالفضل بیهقی مفصل تر و دارای جمله های درازتر است. مترادفات لفظی نیز در آن بسیار کمیاب است و از لفظ ها و عبارت هایی استفاده شده است که در نثر قدیم نبوده است. این دراز نویسی از نوعی نیست که از آن ملالی برخیزد، بلکه یکی از محسنات آن در تاریخ بیهقی است که توانسته است جزییات مطالب را بنویسد و مقصود را به خوبی بیان کند.

٢- توصیف

در نثر دوره ی پیشین (دوره ی سامانی) مراد نویسنده این بود که اصل مطالب را با نهایت کوتاهی بیان نماید و مرادش توصیف و تعریف یا به اصطلاح امروزی منظره سازی و بیان حال به شیوه ی شاعرانه نبوده است. ولی این سبک جدید می کوشد به وسیله ی آوردن الفاظ و اصطلاحات تازه که در زبان گفت و گوی آن روز به کار می رفته است و به کارگیری جمله های پی در پی مطلب را کاملن روشن سازد و بیان واقعه را به گونه ای بیاراید که خواننده را در برابر آن واقعه قرار دهد و همه ی اجزای آن را نشان دهد.

۳- استشهاد و تمثیل

در نثر قدیم ذکر مطالب خارجی مانند استشهاد از نظم فارسی و عربی و استدلال به آیات و تمثیل بسیار نادر و کمیاب است. چنان که در تمام دوره ی تاریخ بلعمی و ترجمه ی تفسیر طبری (از دوره ی سامانی) یک شعر به عنوان شاهد ذکر نشده است و از همین قبیل است حدودالعالم و الابنیه و تاریخ گردیزی و تاریخ سیستان که شاهد شعری نیاورده اند. ولی تاریخ بیهقی که زمان آغاز نگارش آن سال  ۴۴٨ یعنی چهار سال پس از "تاریخ سیستان" است می بینیم حکایات و تمثیل ها و شعرهایی بزرای شاهد و مدعا و افزونی پند و عبرت آورده است و افتتاحی است در آوزردن امثال و ذکر شواهد شعری و تقلیدی است از نثر فنی عرب که در سده ی چهارم در بغداد اختراع شد و پس از قرنی به خراسان نیز سرایت کرد.

۴- تقلید از نثر عربی

در این دوره هفت نوع تقلید از نثر عربی وارد زبان دری و ادبی شده است:

الف ) ورود لغات.مانند جمع های عربی از فبیل قدما، شرایط، حدود، اتباع، کتب و از این نوع به جای قدیمیان، شرط ها، حدها، تابعان، کتاب ها و غیره و نیز مصدرهای عربی مانند بخل، کرم، لجاجت و از این نوع به جای بخیلی، کریمی و لجوجی که در قدیم می نوشتند.

ب ) تنوین دار کردن کلمه ها به طرز عربی که در نثر قدیم تر جایز نبوده است. مانند عزیزا، مکرما، حقا و مانند آن ها.

پ) پیوستن و متمم قراردادن جمله های عربی به عبارت های فارسی

ت) جمله بندی به شیوه ی عربی. مانند: «و تاریخ ها دیده ام که پیش از من کرده اند پادشاهان گذشته را خدمتگاران ایشان که اندر زیادت و نقصان کرده اند و بدان آرایش خواسته اند» (بیهقی).

ث) آوردن فعل های ماضی و مضارع به صیغه ی مجهول (که این اثر هنوز هم در زبان و ادبیات افغانستان موجود است) مانند "در را بسته کرد" به جای "در را بست" و استفاده از فعل معین "آمدن" مانند "وی را نیز گرفته آمد" به جای "وی را نیز بگرفتند"

ج) به کار گیری موازنه و سجع مانند: «فصلی خواندم از دنیای فریبنده به یک دست شکر پاشنده و به دیگر دست زهر کشنده. گروهی را به محنت آزموده و گروهی را پیراهن نعمت پوشانده تا خردمندان را مقرر گردد که دل نهادن بر نعمت دنیا محال است» (تاریخ بیهقی، برگ ۴۶۵)

چ) به کارگیری مفعول مطلق در مقام تاکید به تقلید از عربی. مانند:  «بفرمود تا وی را بزدند زدنی سخت» (بیهقی). فردوسی نیز می گوید: بخندید خندیدنی شاهوار / که بشنید آوازش از چاهسار

۵- حذف فعل ها به قرینه

در نثر قدیم حذف فعل هرگز جایز نبوده است، هرچند یک فعل ده بار تکرار شود. ولی از این تاریخ حذف فعل ها به قرینه معمول شد. مانند «حیمه ی مسلمانی ملک است و ستون پادشاه و طناب و میخ ها رعیت» یا «کار عمارت اگر به دست عاجزی افتذ، او برخود درمانده و خلق بر وی» (بیهقی)

یا فعل قرینه را در جمله ی آخر آورده اند. مانند « امیر خراسان سوی بخارا و امیر گوزکانان ابوالحارث و امیر عادل سبکتکین سوی نیشابور رفتند.»

۶- حذف بخشی از جمله

در بیهقی و در التفهیم برای خودداری از "تکرار" (که رسم قدیمیان بود) گاه بخشی را از جمله حذف می کنند. مثال: «بدین فوم که آن جا رفتند بس قوتی ظاهر نگشت چنان که خداوند را مقررست که اگر گشته بودی بنده را به تازگی فرستاده نیامدی» (برگ ۴٨۶ ) که در بخش آخر جمله به جای "که اگر قوتی ظاهر گشته بودی" تنها "گشته بودی" آورده است.

۷- نوآوری در کاربرد فعل ها

الف) آوردن وجه اخباری به جای وجه التزامی. مانند: « باید که وی نیز هم برین رَوَد و میان دل را به ما می نماید و صواب و صلاح کارها می گوید» به جای بنماید و بگوید

ب) آوردن فعل ماضی به جای مضارع. مانند: «و سبیل قتلغ تکین آن است که برین فرمان مار کند. اگر جانش به کار است و اگر محابایی کند جانش رفت» یعنی جانش می رود.

پ) استفاده از فعل ماضی به صیغه ی وصفی. مانند: «قوم که با وی نامزد بودند جامه ی راه پوشیده پیش آمدند» ( تاریخ بیهقی، برگ ۴٩٠) یا « صاحب دیوان حضرت غزنین بوده و مدتی دراز شاگردی وزیری چون احمد حسن کرده و به روزگار امیر محمد وزارت یافته و خلعت وزارت پوشیده و . . . » (بیهقی، برگ ۴٨۴).

ت) زیاد به کار گرفتن مصدر مرخم. مانند: «من فردا به شهر خواهم آمد و به باغ خرمک نزول کرد . . .» به جای کردن.

٨- جمع ها

- جمع عربی به فارسی نیز جمع بسته می شود.

-  "شما" با "شمایان" جمع بسته می شود (که امروز در افغانستان نیز متداول است)

-  مطابقت صفت و موصوف در جمع که در پهلوی نیز معمول بوده است ولی از سده ی ششم از بین رفته است. مانند: "ساقیان ماهرویان"، "ایشان سوارانند"، "ناجوانمردان یارانم مرا فرو گذاشتند تا مجروح شدم" و غیره.

- هنگامی که عدد از یک بیش تر است معدود را بر عدد مقدم می دارند و یک "یای نکره" نیز به معدود می افزایند. مانند: غلامی بیست، تنی چند و غیره.

٩- به کارگیری واژه های زیبا و اصطلاحات و ضرب المثل های فارسی

در تاریخ بیهقی لغات زیبای فارسی و ضرب المثل های شیرین بسیار است و پیداست که این واژه ها و مثل ها در زبان گفت و گوی آن روزگار مرسوم و متداول بوده است. از آن جمله اند:

- بالا دادن = اهمیت دادن، بزرگ کردن مطلب

- فرا کردن = تحریک کردن

- روز سوختن = وقت تلف کردن

- فرا بریدن = مسکوت گذاشتن

- روی داشتن = صواب داشتن

- با جایی افتادن = کار به جایی موکول شدن

- پایستن = صبر و تامل کردن

- خرما به بصره بردن = زیره به کرمان بردن

- کلاه دو شاخ = اجازه ی ویژه ای بوده است که به بلند مرتبگان می داده اند

- دندان نمودن = مهارت به دشمن نشان دادن

- زبون گیری = عاجز کشی

- راه به دیه بردن = بی اساس نیست و راه به جایی می برد

١٠- به کارگبری کم واژه های عربی

در تاریخ بیهقی و نوشته های ابونصر شمار واژه های عربی بر همان قاعده ی قدیم است و بیش تر از ده درصد نیست. یعنی لغاتی است که یا فارسی ندارد یا لغات درباری و دولتی است که با فرمان ها و حکم ها و کتاب های علمی وارد ایران شده و یا لغات دینی است و یا لغاتی است که عربی آن ها از فارسی روان تر و رسا تر بوده است. ولی در تاریخ بیهقی یک دسته لغات تازه موجود است که به جز این موارد و از لغاتی است که به وسیله ی ادیبان و نویسندگان به تقلید از عربی وارد زبان فارسی شده است. مانند:

شغل، عهده، فساد، شرط، حدود، جانی، کتاب، لجاجت، قاعده، فضول، اعتماد، امر و نهی، کافی، اولیا، رغبت،وظیفه، عفو، عذر، علامت، عاقبت، نوبت، فصل، طاقت، عرضه، واقف، انتقام، سعادت، حبس، وقت، تدبیر، تلافی، اخبار، حاضر، منشور، خلوت، سطر، نعمت، رعیت، صدقه، متهم، خلل، واجب، مفرد، قصه، خجل، احتیاط، تماشا، مبارک، وکیل، رسم، معاینه، تسکین، وبال، شایع، ریاست، شهامت و غیره.

نسحه ی خطی تاریخ بیهقی بسیار کمیاب است. این کتاب نخستین بار در کلکته به کوشش ویلیام ماسولین انگلیسی در سال ١٢۴١ ش و بار دیگر به تصحیح ادیب پیشاوری در تاریخ ١۳٠۷ش به چاپ رسیده است.

 

گزینشی از شاهکارهای بیهقی

گزینشی از شاهکارهای بیهقی
فصل در معنی دنیا - تاریخ بیهقی

فصلی خوانم از دنیای فریبنده ی به یک دست شکرِ پاشنده و به دیگر دست زهرِ کشنده، گروهی را به محنت آزموده کرده و گروهی را پیراهن نعمت پوشانیده، تا خردمندان را مقرر گردد که دل نهادن بر نعمت دنیا محال است.

ذکر بر دار کردن امیر حسنک وزیر رحمة الله علیه - تاریخ بیهقی

و حسنک قریب هفت سال بر دار بماند چنانکه پایهایش همه فرو تراشید* و خشک شد چنانکه اثری نماند، تا به دستوری فرود گرفتند و دفن کردند، چنانکه کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست. و مادر حسنک زنی بود سخت جگر**، او را چنان شنودم که دو سه ماه این حدیث پنهان داشتند، چون بشنید جَزَعی نکرد چنانکه زنان کنند بلکه بگریست به درد چنانکه حاضران از درد او خون گریستند. پس گفت : بزرگا مردا که این پسرم بود! که پادشاهی چون محمود این جهان بدو داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان.

* گوشت و پوست آن ریخت و از میان رفت
** جگردار، صبو

سخن احمد با بونصر - تاریخ بیهقی

..و نزدیک خواجه شدم و با خواجه باز گفتم. بو سهل بازرفت و من و خواجه ماندیم. گفتم زندگانی خداوند دراز باد، در راه بوسهل را می گفتم به اول دفعت که پیغام دادیم، که چون تو در میان کاری من به چه کارم؟ جواب داد که " خواجه تو را درخواست، که مگر بر من اعتماد نداشت." گفت درخواستم تا مردی مسلمان باشد در میان کار من دروغ نگوید و سخن تحریف نکند و داند که چه باید کرد. این کشخانک* و دیگران چنان می پندارند که اگر من این شغل پیش گیرم ایشان را این وزیریِ پوشیده کردن برود. نخست گردن او را بگاز کنم تا جان و جگر بکند و دست از وزارت بکشد، و دیگران همچنین. و دانم که نشکیبد و از این کار بپیچد...

* دیوث و بی غیرت( با تحقیر و تصغیر)

تاریخ بیهقی

اسکندر مردی بود که آتش سلطانی وی نیرو گرفت و بر بالا شد روزی چند سخت اندک و پس خاکستر شد.
پس اسکندر مردی بوده است با طول و عرض و بانگ و برق و صاعقه، چنان که در بهار و تابستان ابر باشد.
تاریخ بیهقی

... به پایان آمد این قصیده ی غراء چون دیبا، در او سخنان شیرین با معنی دست در گردن یکدیگر زده.

 

تاریخ بیهقی

و دیگر روز، پنجشنبه هشتم ماه رمضان، امیر برنشست با تعبیه ای سخت تمام و براند. و چندان بود که یک فرسنگ براندیم که خصمان پیدا آمدند سخت انبوه از چپ و راست از کرانها و جنگ پیوستند و کار سخت شد که چون ایشان شوخی کردند(1) از هر جانبی، از این جانب دفعی همی بود از تاب باز شده(2) و جنگی می رفت ناچار و خصمان چیره تر شدند، و همچنان آویزان آویزان می رفتیم...

(1) شوخی کردن: گستاخی و جسارت و دلیری و چابکی
(2) از تاب باز شده: به معنی سست و وارفته، شبیه به نخی که تابش باز شده باشد.

تاریخ بیهقی

... که بدان وقت که شبانی می کرد یک شب گوسپندان را سوی حظیره(1) می راند، وقت نماز بود و شبی تاریک و باران بنیرو آمد؛ چون نزدیکِ حظیره رسید بره یی بگریخت. موسی علیه السلام تنگ دل شد و بر اثرِ وی بدوید، بر آن جمله که چون دریابد چوبش بزند. چون بگرفتش دلش بر وی بسوخت و بر کنار نهاد وی را و دست بر سرِ وی فرود آورد و گفت :
"ای بیچاره ی درویش، در پس بیمی نه و در پیش امیدی نه، چرا گریختی و مادر را یله کردی؟"

(1) جایی برای محافظت چارپایان از سرما و بارا

بیهقی و ساختار روایت

تاریخ بیهقی از آثار ماندگاری است که توانسته است در برابر زمانها تاب آورد و خود را به ما برساند، پویایی نثر این کتاب، زمانهای بسیاری را در نوردیده است و گویی مرکب قلم بیهقی خشک ناشدنی و همچنان جاری است. سیالی جوهرش حتی به قلم معاصران ما هم رسیده است؛ اما با وجود سَیَلانی این نثر تاکنون قلمهای ما، نتوانسته به گونه ای شایسته به توصیف و تبیین و تدقیق نثر بیهقی بنشیند.

روایت چیست؟

روایت (Narration Narrative) نقل و بیان حوادث در رمزگانی متفاوت است. این حوادث می تواند منشأ واقعی، تاریخی یا خیالی داشته باشد. در بلاغت جدید، روایت به عنوان یکی از انواع بیان محسوب می شود و تعریف آن چنین است: «روایت، نوعی از بیان است که با عمل، با سیر حوادث در زمان و با زندگی در حرکت و جنب و جوش سر وکار داشته باشد، روایت به سؤال «چه اتفاق افتاد؟» جواب می دهد و داستان را نقل می کند.»

روایت در همه اشکال خود به گزارش داستانی متعلق است و دقیقاً به همین دلیل «شناخت ساختار روایی داستان یکی از مهم ترین نکته ها در پژوهش ادبی است و از دوران فرمالیستهای روسی در مرکز توجه پژوهشگران قرار داشت.»۲ روایت شناسی (Narratology) یا نقد روایت، به این اصل متکی است که می خواهد مناسبات و ترکیب درونی یک اثر روایی را درک کند تا به ساختار نهایی یک روایت دست یابد. روایت شناسی در تجزیه و تحلیل خود می خواهد به همه عناصری که در شکل گیری روایت دخیلند، دست یابد؛ بر این اساس می تواند به تحلیل روایت، شکل روایت، راوی و همه تغییرات زبان شناسی در حین روایت توجه کند: از عناصر زبانی تا عناصر فرازبانی، از سبک تا همه برجستگی نحوی در ساختار اثر، از مؤلف تا خواننده و مخاطب. بنابراین، با توجه به گستردگی مؤلفه های روایت و نقش مایه های آن در ساختار یک اثر روایی، روایت شناسی تاریخ بیهقی در حد یک مقاله ناممکن است.

نگارنده در بخش سوم کتاب متن در غیاب استعاره با عنوان «تاریخ بیهقی به مثابه داستان» به نقش عناصر و امکانات داستانی در تاریخ بیهقی پرداخته است.۳ این مقاله قصد دارد به گونه ای دیگر به تبیین ساختار روایی تاریخ بیهقی بپردازد. تبیینی که بیشترین توجه را به راوی و خالق تاریخ بیهقی معطوف کند تا شاید به هستی شناسی بیهقی نزدیک شود و آنگاه نگاهی هر چند گذرا به ساختار روایت در تاریخ بیهقی داشته باشد. تاریخ بیهقی از یک جهت حسب حال و وقایع پردازی بیهقی است؛ این اثر جدا از اینکه می تواند یک منبع موثق تاریخی باشد، شکل روایت آن بسیار برجسته است. پیدا کردن ساز و کار روایت در تاریخ بیهقی می تواند، زاویه های خاموش این اثر را روشن کند و شاید پرتوی به راز پویایی نثر این کتاب بیفکند.

زمان و روایت در تاریخ بیهقی

رفتار بیهقی با تاریخ در روایت شناسی اش مشخص می شود. او تاریخ را نه به عنوان گذشته ای فراموش شده بلکه همچون پاره ای از زمان می داند که با هستی اش گره خورده است؛ بنابراین شناخت تلقی روایت از نظر بیهقی در حقیقت، دست یافتن به هستی شناسی بیهقی است. تاریخ بیهقی در واقع ادراک بیهقی از تاریخ روایت است و برای اینکه تاریخش حرکت کند و چرخش زمان را نشان دهد، باید تلقی خود را از طرح و گزینش به نمایش بگذارد و همچنین در مقابل مخاطب یا مخاطبانی، حداقل فرضی، بنشیند؛ پس هر مورخ یک راوی است. در بررسی ساختار روایی تاریخ بیهقی ، هم باید به مخاطبان تاریخی توجه کرد و هم به مخاطبانی که در پویش زمان به آن می پیوندند، در اینجاست که تلقی بیهقی از فلسفه تاریخ، مورد توجه قرار می گیرد.

چیزی که تاریخ بیهقی را از آثار تاریخی دیگر جدا می کند، درگیری با زمان در حال روایت است یا به تعبیر درست تر، درگیری بیهقی با گذشته از دست رفته است و بی تردید این مسئله مهم ترین عاملی است که این اثر را به سمت یک اثر ادبی تأثیرگذار سوق می دهد و خواننده به گونه ای با ساختار روایت و عناصر زبانی و فرازبانی آن درگیر می شود و این درگیری همیشه به بازیهای زبان شناسی و تظاهرات بلاغی قلم بیهقی متصل نیست. بلکه این عناصر با درک شهودی و زبان فراتر از واقعیتهای لو رفته، عجین است و این گونه مخاطب تاریخ بیهقی با هویتی دیگرگونه به دور از تظاهرات استعاری ـ استتاری و صناعاتی که حقیقت را در خود گم می کند، این همانی می کند. بیهقی می داند که «روایت به تجربه ما از زمان، بیان مشخصی می دهد و زمان با روایت به زبان درمی آید.»۴ و چیزی که در تاریخ بیهقی اتفاق افتاده است یکی شدن زمان با زبان است. روایت بیهقی از زمان و گذشته، روایت فعالانه است، نه روایت منفعلانه؛ به همین دلیل خواننده در خوانش تاریخ بیهقی نه تنها با خودآگاه ابوالفضل بیهقی مواجه است بلکه با ناخودآگاه او نیز درگیر است.

تاریخ بیهقی روایتی است که از ذهن و زبان بیهقی گذشته است؛ یا به تعبیر برجسته تر، همه کلمات تاریخ بیهقی با هستی بیهقی عجین گشته است؛ هر هنری که با پاره های هستی هنرمندی ساخته شود به یقین هستی مخاطب را با خود دعوت می کند. بیهقی همچون حافظ اگر چه کلماتی را از دیگران به گوش می گیرد و ساعتها کلمات استادش بونصر را با قلم نوازش می دهد، اما این کلمات، دست خالی به کتاب تاریخش برنمی گردند، بلکه همه از آنچه بیهقی کشف کرده است، می گویند؛ این است که این کتاب به تاریخ راضی نمی شود و به سوی یک رمان حرکت می کند. رمانی بی دخالت راوی، که انسانها را در موقعیت و وضعیتها نشان می دهد؛ اینجاست که ذهن خواننده، امین بودن بیهقی را به یاد می آورد. داستان بلند بیهقی قهرمانی دارد، محوری ترین آنها مسعود و نیز شخصیت هایی که خواننده در برابرشان جبهه می گیرد و آنگاه جهانش در ستیز بوسهل ها و حسنک ها، معنایی هشداردهنده دارد:

«او رفت و این قوم که این مکر ساخته بودند نیز برفتند رحمه الله علیهم. و این افسانه یی است با بسیار عبرت. و این همه اسباب منازعت و مکاوحت از بهر حطام دنیا به یک سو نهادند. احمق مردی که دل درین جهان بندد که نعمتی بدهد و زشت باز ستاند.»۵

جهان متن تاریخ بیهقی بریده ذهن بیهقی است، به همین دلیل بیهقی به عنوان راوی ای نیست که در زمینه قرار گیرد؛ او همیشه در میان متن است. روایت استقرایی و جزءنگرانه بیهقی از نوع جزءنگری ای بیهقی از نوع جزءنگری ای مو به مو نیست. بنابراین، نمی توان به راحتی به این مسئله که بیهقی اصرار درعلمی کردن تاریخ دارد، گردن نهاد. جزءنگری بیهقی جزءنگری حسب حالی است و همین امر تاریخ بیهقی را به اعترافات بیهقی نزدیک می کند. گاهی در بررسی تاریخ بیهقی به این مسئله اشاره شده است که روایت بیهقی به گفتمان علمی وامروزی روایت تاریخ نزدیک است، به نظر نگارنده این امر بعید است که بیهقی در قرن پنجم توانسته باشد با روش شناسی علمی، گفتمان غالب را دگرگون کند و به گونه شالوده شکنانه به روایت تاریخ بپردازد؛ اگر این نوع نگاه، خودآگاهانه و با تأمل علمی بود، بی تردید، سنتی در تاریخ به جا می گذاشت.

شعر نه نه گل محمد قهرمان داستان کلیدر

گل محمد قهرمان رمان کلیدر

 صد بار گفتم همچی مکو ننه گل محمد         زلفای سیا ر قیچی مکو ننه گل محمد

صد بار گفتم پلاو مخار ننه گل محمد              ور دور کوه ها تاو مخار ننه گل محمد

صد بار گفتم یاغی مرو ننه گل محمد             رفیق الداغی مرو ننه گل محمد

الداغی بی وفای ی ننه گل محمد                 تا آخر با تو نیا ی ننه گل محمد

امروز که دور دورونس ننه گل محمد                اسب سیات د جاولونس ننه گل محمد

ای جاولونا همیشه نیس ننه گل محمد          اسب سیات د بیشه نیس ننه گل محمد

وصف شما د ایرونس ننه گل محمد                عکس شما د تهرونس ننه گل محمد

کو جرق و جرق شمشیرت ننه گل محمد        کو درق و درق هف تیرت ننه گل محمد

کو اجاقت  کو اتاقت ننه گل محمد                 کو برارای قولچماقت ننه گل محمد

گل محمد د خاو بی ی ننه گل محمد             تفنگشم برنو بی ی ننه گل محمد

او تخمرغای لای نونت ننه گل محمد              آخر نرف نیش جونت ننه گل محمد

قت بلندت شوه رفت ننه گل محمد               زن قشنگت بیوه رف ننه گل محمد

الای بمیره قاتلت ننه گل محمد                    خنک ر و دل مارت ننه گل محمد

 

 شاید بزرگسالان و میانسالان این چهاربیتی های معروف به ننه گل محمد را که در  خرداد ماه حدود 22 سال پیش از طریق رادیو و تلویزیون پخش می شد به یاد داشته باشند .

این چهاربیتی ها در آن زمان ، وقتی که از صدا و سیما پخش می شد ، برای مردم ایران تازگی داشت اما برای اهالی خطه سبزوار تازگی نداشت ، چرا که داستان قتل ناجوانمردانه گل محمد را که در سال 1323 شمسی در کوههای سنگرد سبزوار اتفاق افتاده بود ، قبلا شنیده بودند و این داستان ، سینه به سینه از سال 1323 به بعد به نسل های جدید منتقل شده بود .

دکتر محمود دولت آبادی ، داستان زندگی گل محمد را در رمان 10 جلدی کلیدر(طی سالهای 1347 تا 1362)  به صورت جامع و کامل به رشته تحریر دراورده به گونه ای که از رمان کلیدر بعنوان یک شاهکار ادبی یاد می شود لذا علاقه مندان میتوانند رمان مذکور را از طریق کتابخانه های معتبر تهیه و مطالعه نمایند .( بر اساس گفته نویسنده کتاب ، کلیدر بیان حماسی یک واقعیت در کشور ماست که باید بازگو و ثبت تاریخی می شد .)

در این صفحه بر آن شده ایم در ابتدا  بر اساس نوشته آقای سید محسن بیزه و سپس بر اساس نوشته آقای علیرضا فرخزادیان  بصورت گذرا به شرح مختصر زندگی گل محمد ( قهرمان رمان کلیدر ) بپردازیم  به امید اینکه برای خوانندگان جالب توجه باشد .

کلیدر را محمود دولت آبادی به رشته تحریر در آورده  است. رمان در مورد زندگی و سرگذشت خانواده ای از عشایر کرد خراسان(کرمانج) است به نام خانوار کلمیشی که از کردهای تیره میشکالی هستند.قهرمان داستان جوانمردی است به نام گل محمد که فرزند دوم خانوار و دارای شخصیتی بلند پرواز و جسور. داستان چنین پیش می رود که او و تعدادی از افراد خانوار برای دزدیدن دختری که دایی گل محمد( به نام مدیار)، عاشق او شده و دختر در خانه ارباب یکی از دهات زندگی می کند و قرار است تا آن دختر به زور به عقد پسر ارباب درآید، راهی می شوند و هنگام دزدیدن دختر درگیری بالا گرفته و مدیار کشته می شود و گل محمد هم که تازگی از خدمت نظام برگشته و تیراندازی ماهر است ارباب را هدف گلوله قرار می دهد. می توان گفت که داستان از اینجا وارد مرحله ای جدید می شود.پس از مدتی دو نفر امنیه برای دریافت مالیات به محله کلمیشی ها مراجعه می کنند. یکی از آنها به زیور زن اول گل محمد نظر سوء دارد و این مساله به گوش گل محمد می رسد، از طرفی هم گل محمد در این گمان است که مالیات بهانه ای است تا او را برای قتلی که در جریان درگیری مرتکب شده دستگیر کنند، بنابراین شبانه دو مامور را نیز کشته و سر به نیست می کند و این شروع درگیری گل محمد با دولت و یاغی شدن اوست و ادامه داستان.چنان که از داستان بر می آید گل محمد دارای شخصیتی بلند پرواز است و در قالب یک روستایی یا عشایر ساده  که چوپان یا کشاورزی ساده است نمی گنجد او مرد جنگ و میدان است، مرد فشنگ و دود باروت، مرد سواری و اسب و کوه و کمین.کتاب پر است از توصیفاتی بسیار لطیف گویی که انسان تک تک صحنه ها را مانند یک فیلم سینمایی به مشاهده نشسته است.دولت آبادی در این داستان نظام رعیت اربابی حاکم بر جامعه آن روزگار را تشریح می کند و آن را مورد انتقاد شدید قرار می دهد.نظامی که در آن ارباب رعیت را همیشه بدهکار خود قرار می دهد و در مقابل یک کیسه آرد گندم که قوت زمستان خانوارش است او را به استثمار می کشد و به این ترتیب است که رعیت تابع ظلم شده است. مانند گوسفند زبان بسته شده است جماعت از خود بیگانه شده است هم نوعش را که جلوی رویش سر می برند و او فقط می نگرد و هیچ، جرات ابراز نظر و مخالفت را که ندارد هیچ حتی بلد نیست که چگونه معترض شود و اصلا اعتراض یعنی چه؟پدر گل محمد که بزرگ خانوار است و کلمیشی نام دارد گل محمدش را که باد غرور جوانی به سر دارد و از وضعیت فقر موجود گلایه می کند چنین نصیحت می کند:تو خیال می کنی چرا ما در اینجا ماندگار شده ایم؟ما را یا تبعید کرده اند یا برای جنگ با افغان ها، ترکمن ها و تاتارها به این سر مملکت کشانده اند. ما همه شمشیر و سپر این سرزمین بوده ایم، سینه ما آشنای گلوله بوده اما تا همان وقتی به کار بوده ایم که جانمان را بدهیم و خونمان را نثار کنیم، بعدش که حکومت سوار می شده دیگر ما فراموش می شده ایم و باید به جنگ با خودمان و مشکلاتمان بر می گشته ایم. کار امروز و دیروز نیست ما در رکاب نادر شمشیر زده ایم، همپایش تا هندوستان تازانده ایم. چه می دانم چند صد سال پیش که شاه عباس ما را از جا کند و به اینجا ها کشانید یکیش هم این بود که با سینه مردهای ما جلوی تاتارها بارویی بکشد. از دم توپهای عثمانی ما را برداشت و آورد دم لبه شمشیر تاتارها جا داد. همیشه جان فدا بوده ایم ما، شمشیر حمله همیشه اول سینه ما را می شکافته اما بار که بار می شده هر کس می رفته می نشسته بالای تخت خودش و ما می ماندیم با این چهار تا بز و بیابان های بی بار، ابرهای خشک و اربابهایی که هر کدامشان مثل افعی روی زمین چپاولی خودشان چمبر زده اندتا به قیمت خون پدرشان بابت علفچر و آبگاه از ما اجاره بگیرند، اما تو که هنوز جوانی و نمی خواهی به گوش بگیری که ما همیشه بارشکم این مملکت بوده ایم.پایان داستان پایانی تلخ است. با حیله و ناجوانمردی گل محمد و اطرافیان نزدیکش را به قتلگاه می کشانند و سلاخی می کنند . مادر گل محمد به محض دیدن جنازه پسرش که تازه نامزد کرده بود اشعار:صد بار گفتم همچی مکو ننه گل محمد ........ را زمزمه می کند.

تاریخ بیهقی ادبیات را برای بسط تاریخ به خدمت گرفته است

تاریخ بیهقی، ادبیات را برای بسط تاریخ به خدمت گرفته است

کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی یکی از آثار شاخص و تراز اول نثر فارسی است. او روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان فاقدش بودند. تاریخ بیهقی متنی «تاریخی ـ ادبی» است که تاریخی حماسی و پر اوج و نشیب را با قلمی زیبا و زبانی باشکوه و پرنیانی روایت کرده و بنایی چنان بزرگ افراشته است که ذکر آن تا دنیا باقی خواهد ماند.

بیهقی از مهم‌ترین نثرنویسان زبان فارسی است. تاریخی که او نوشته است، ویژگی‌های متعددی دارد. نخست آنکه اولین کتابی است که میان تاریخ و ادبیات پیوند برقرار کرده است. از این جهت، شیوه‌ی تاریخنگاری او منحصر به فرد است. ارزش‌های ادبی در «تاریخ بیهقی» هست که هنوز کشف نشده است. کتاب او الگویی برای کسانی شده است که خواسته‌اند در این ژانر اثری بیافرینند. از سوی دیگر، «تاریخ بیهقی» به دلیل استفاده از گونه‌ای محاوره‌ی فارسی و تبدیل آن به نوشتار ادبی، اهمیت دارد. ضمن آنکه اعتدال او، فارسی نویسش را پسندیده ساخته است. بیهقی توانسته است که گزارش‌های خشک تاریخی را به شکل هنری در اختیار خواننده بگذارد.
هزارسال پیش دبیری از دستگاه غزنویان، حوادث سیاسی و اجتماعی و جنگ‌های روزگارش را در سی جلد و پنجاه هزار ورق به رشته‌ی تحریر درآورده است. این کمیت کار اوست که البته یک ششم آن باقی مانده است. در تاریخی که او نوشته است، چند خصوصیت وجود دارد که باید به آن توجه داشت
یکی خودآگاهی او نسبت به داشتن روش در تاریخ‌نگاری است. بیهقی یک کار روشمند کرده است. دیگر، اهتمام بیهقی به ثبت واقعیات به صورت دقیق است. ما با خیلی از حقایق تاریخی از راه «تاریخ بیهقی» آشنا می‌شویم. اگر بیهقی نبود به آن حقایق دست نمی‌یافتیم. این مرد، یادداشت‌های روزانه می‌نوشته و از بسیاری از نامه‌ها یک نسخه برای خودش نگه می‌داشته است. بدین گونه مجموعه اسناد عظیمی را به‌عنوان ماده خام تاریخ فراهم آورده و در روزگار پیری و پختگی به صورت تاریخ درآورده است.
فایده‌ اجتماعی و سیاسی تاریخ بیهقی، یک جنبه دیگر اهمیت آن است
بُعد سوم زبان شیرین، پخته، پرورده، دقیق و روشن بیهقی است. کاری که بیهقی در نثر فارسی کرده است کاملا قابل مقایسه است با کار فردوسی در شاهنامه. هر دو کتاب، هزارسال عمر دارند. فردوسی بیشتر به قبل از اسلام توجه داشته و بیهقی، در مقام بیان تاریخی، به روزگار خودش. فردوسی به شعر چنین کاری کرده است و بیهقی به نثر. هر دو کتاب، دو ستون ادبیات ما به شمار می‌روند. بیهقی همت و انگیزه‌ای شبیه به فردوسی داشته است. همان‌طور که فردوسی می‌گوید: «بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی/ بناهای آباد گردد خراب/ ز تابیدن و گردش آفتاب/ پی افکندم از نظم کاخی بلند/ که از باد و باران نیابد گزند» بیهقی هم شبیه به همین را بر زبان می‌آورد و می‌نویسد: «غرض من آن است که تاریخ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم. چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند». می‌بینیم که همت، همتِ فردوسی‌وار است. بیهقی در بحث از روش تاریخ‌نگاری می‌گوید: «بیشتر مردم عامه آنانند که باطل ممتنع را دوست دارند». او حرف خود را از حرف عوام جدا می‌کند. بنده تصور می‌کنم که تاریخ بیهقی سندی روشن است که دال بر عظمت و اصالت و قدمت فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی ماست. ما می‌توانیم بگوییم ملتی هستیم که هزار سال پیش به درجه‌ای از فرهیختگی رسیده بودیم که یک دبیر در دستگاه حکومتی، پنجاه سال یادداشت گردآورده و تاریخش را به زبانی نوشته است که اگر هم برای مردم درس ناخوانده بخوانیم، آن زبان را می‌فهمد. ما می‌توانیم بگوییم که چنین سندی داریم. اگر این اتفاق برای هر ملت دیگری افتاده باشد، جا دارد نسبت به آن ملت هم ادای احترام کنیم.

نثر تاریخ بیهقی

نثر تاریخ بیهقی

بیهقی از مهم‌ترین نثرنویسان زبان فارسی است. تاریخی که او نوشته است، ویژگی‌های متعددی دارد. نخست آنکه اولین کتابی است که میان تاریخ و ادبیات پیوند برقرار کرده است. از این جهت، شیوه‌ی تاریخنگاری او منحصر به فرد است. ارزش‌های ادبی در «تاریخ بیهقی» هست که هنوز کشف نشده است.

سبک بیهقى در نثر، پیروى از شیوه استادش بونصر مشکان است یعنى نثرى مسجع و بین بین که حاصل نفوذ سبک عراقى در سبک خراسانى و نفوذ ادبیات تازى است، نه ساده و مرسل است که پیش از آن رایج بود و نه پر از حشو، اطناب، صنعت پردازى، استشهاد و تمثیل.

بیهقى از سویى حق گو و حقیقت پرداز است و از سوى دیگر نان دربار غزنویان را میخورد و در خدمت آنان و زیر نظر دستگاه حکومتى ایشان قرار دارد؛ بنابراین از صراحت دورى میکند و به ایهام و ابهام روى میآورد.

بیهقى در نوصیف بسیار قوى عمل میکند او با استفاده از الفاظ و اصطلاحات تازه و جمله هاى پى در پى به شیوه اى صحنه پردازانه و شاعرانه به وصف وقایع میپردازد.

بیهقى هنگامى که وضع ظاهرى حسنک را به قدرى دقیق توصیف میکند که خواننده حسنک را رو به روى خود میبیند. او از اشعار، امثال و نوشته هاى دیگران در متن که تقلیدى از نثر فنى عرب است بهره میجوید. استفاده از لغات عربى، کلمات تنوین دار، تغییر ساختار جمله و استفاده از قیدها به سبک عربى نیز به چشم میخورد. او افعال تکرارى را بار آخر میآورد و افعال یا بخشى از جمله را به قرینه حذف میکند.

بیهقى از وجه اخبارى استمرارى به جاى وجه التزامى استفاده میکند و از آوردن فعل ماضى به جاى مضارع براى تاکید و مصدر مرخم بهره میگیرد و ضمایر و صفات را جمع میبندد. کتابهاى تاریخى همواره نثرى سرد و سنگین دارند که پیوندى با مخاطب پیدا نمیکنند اما نثر تاریخ بیهقى بسى دلنشین و تاثرانگیز است و خردپذیر. او تاریخ خود را از روى اعتقاد و اخلاص نگاشته و از همین رو کلامش دلنشین و پیامش تاثیرگذار است.

بیهقى چنان قلم فاخر و شیوایش را به کار میگیرد که آدمى را جادو میکند.

این کتاب پایه اى براى شعر منثور به شمار میرود و شعر آزاد در دوران معاصر، شباهتهاى زیادى با آن دارد.

داستان بوبکر حصیری به روایت بیهقی

داستان «بوبکر حصیری» به روایت بیهقی

داستان بوبکر حصیری در «تاریخ بیهقی» چنین است که او ندیم سلطان مسعود غزنوی است. حصیری به «فقیه» معروف است اما شغل رسمی او در دربار «ندیمی» است. ندیمان وظیفه‌ی سرگرم کردن شاه را برعهده داشته‌اند. از این رو بسیار به شاهان نزدیک بودند و در سیاست‌های پشت پرده تاثیر داشتند. بوبکر حصیری در زمان محمود، طرفدار فرزند او، مسعود، است. او از جمله کسانی است که در اختلاف میان مسعود و محمد، جانب مسعود را می‌گیرد. از این جهت مسعود سخت خود را به او بدهکار می‌بیند.هنگامی که مسعود به سلطنت می‌رسد، می‌خواهد کسانی را که در دوره‌ی پدرش از او حمایت کرده‌اند، به دربارش نزدیک کند و بدین گونه لطف آن‌ها را جبران کند. حصیری یکی از آن‌هاست.
محمود غزنوی در سال‌های ۴۱۴ تا ۴۱۶ سیاست خارجی خود را تغییر می‌دهد. بدین سبب لازم بود که تغییراتی در ساختار قدرت به وجود می‌آمد. محمود می‌کوشد که قلمرو خود را از غرب گسترش دهد. پس قصد می‌کند که حکومت آل بویه را براندازد. چون می‌دانست که خلیفه‌ی بغداد دست نشانده‌ی آن‌هاست. محمود می‌خواست خلیفه را هم براندازد اما یک مانع بزرگ داخلی در سر راه او وجود داشت؛ و آن خواجه احمد حسن میمندی، وزیر مقتدر او، بود. میمندی از کسانی است که از کودکی همدرس محمود بوده است و با قدرتی که دارد، می‌تواند جلو محمود بایستد. از این پس دسیسه‌ها و پاپوش‌دوزی‌ها آغاز می‌شود و مقدماتی برای نابودی او فراهم می‌کنند. از جمله‌ی آن کار‌ها، فرستادن مرد بی‌تجربه‌ای به نام حسنک است به سفر حج. به حسنک سفارش می‌کنند در راه بازگشت از راه بغداد نیاید. سرانجام این ماجرا بدانجا می‌کشد که محمود، خواجه حسن میمندی را از مقامش برکنار می‌کند و در قلعه‌ای در هندوستان زندانی می‌کند. وقتی مسعود به سلطنت می‌رسد، میمندی پنج سالی بود که در زندان به‌سر می‌برد. مسعود که می‌ترسید در مقابل پدریان (درباریان زمان محمود) بایستد، خواجه حسن میمندی را وسیله‌ی انتقام کشیدن از آن‌ها می‌کند. میمندی هم از لحظه‌ای که می‌آید انتقام گیری را شروع می‌کند. یکی از نخستین انتقام‌هایش را هم از بوبکر حصیری می‌گیرد.
داستان چنین ادامه پیدا می‌کند که روزی بوبکر به باغ دوستی می‌رود و شراب بسیار می‌نوشد. او مست لایعقل در کوچه‌های بلخ راه می‌افتد. یکی از نوکران میمندی سوار بر اسب، در گذرگاهی مقابل او حاضر می‌شود. درگیری پیش می‌آید و حصیری به میمندی دشنام می‌دهد. خبر به گوش میمندی می‌رسد و فرصت را برای گرفتن انتقام، مناسب می‌بیند. اولین واکنش او این است که روز بعد به دربار نمی‌رود. پیغام به سلطان مسعود می‌دهد که حصیری مرا بی‌آبرو کرده است. به این ترتیب مسعود بر سر دو راهی قرار می‌گیرد. او نمی‌داند طرف چه کسی را بگیرد. آیا باید از وزیری طرفداری کند که او را با التماس بر سر کار آورده است؟ یا جانب بوبکر حصیری را بگیرد که برای او عزیز است. از هیچ کدام نمی‌تواند بگذرد. ناچار از بونصر مشکان کمک می‌خواهد. مسعود از بونصر مشکان می‌خواهد که ماجرای پیش آمده را رفع و رجوع کند. بونصر پادرمیانی می‌کند و مساله به شکلی پایان می‌پذیرد. مسعود دستور می‌دهد که بوبکر حصیری را چوب بزنند اما پنهانی دستور دیگری می‌دهد که او را آسیب نرسانند.
سرآغاز روایت بیهقی از داستان بوبکر حصیری
روایت بیهقی از این ماجرا چنین است: «و فقیه بوبکر حصیری را در این روز‌ها نادره‌ای افتاد». نادره به معنی حکایت است «و خطایی بر دست وی رفت در مستی که به آن سبب خواجه بر وی دست یافت و انتقامی کشید و به مراد رسید» منظور بیهقی از مراد، برکندن حصیری است. «و هرچند امیر پادشاهانه دریافت، در عاجل الحال آب این مرد ریخته شد». یعنی آبرویش رفت. «و بیارم ناچار این حال را تا بر آن واقف شده آید» بیهقی قید «ناچار» را به‌کار می‌برد تا نشان دهنده‌ی تعارضی باشد که دچار آن شده است. از یکسو خود را موظف می‌داند که حقیقت را بگوید و از سوی دیگر بوبکر حصیری دوست اوست. نمی‌خواهد ماجرا را بگوید اما در مقام مورخ، داستان را بازگو می‌کند. نکته‌ی دیگر که تعارضی در تاریخ‌نگاری فارسی است این است که همه چیز را خواست خدا و تقدیر الهی می‌دانستند. بنابراین اگر کسی خطایی می‌کرد، تقدیر او بوده است اما بیهقی باید قضایا را براساس علت و معلولی تبیین کند. این تعارضی است که در بیهقی هم هست. از یک طرف اعتقادات مذهبی اوست و از طرف دیگر باید اعمال مردم را تابع مسئولیتشان بداند.
بیهقی ادامه می‌دهد: «چنان افتاد که حصیری با پسرش ابوالقاسم به باغ رفته بود. به باغ خواجه علی میکاییل که نزدیک است. و شراب بی‌اندازه خورده و شب آنجا مقام کرده و آن‌گاه صبوح کرده و برنشسته و خوران خوران به کوی عُباد گذر کرده». کوی عباد یکی از محله‌های بلخ بوده است. «چون نزدیک بازار عاشقان رسیدند، پدر در مهد استر با پسر سوار و غلامی سی با ایشان. از قضا چاکری از خواص خواجه پیش آمدشان سوار. و راه تنگ بود و زحمتی بزرگ از گذشتن مردم. حصیری را خیال بست چنان که مستان را بندد که این سوار چرا فرود نیامد و وی را خدمت نکرد؟ مر او را دشنام زشت داد. مرد گفت:‌ای ندیم پادشاه، مرا به چه معنی دشنام می‌دهی؟ مرا هم خداوندی ست بزرگ‌تر از تو و همانند تو و آن خداوند خواجه‌ی بزرگ است. حصیری خواجه را دشنام داد و گفت: بگیرید این سگ را، تا که را زهره‌ی آن باشد که این را فریاد رسد. و غلامان حصیری در این مرد پریدند و وی را قفایی چند سخت قوی بزدند و قباش پاره شد. و بوالقاسم، پسرش، بانگ بر غلامان زد. که هشیار بود  و سوی عاقبت نیکو نگاه کردی و سخت خردمند. و خرد تمامش آن بود که امروز عاقبتی به این خوبی یافته است و تا حج کرده است، دست از خدمت بکشیده و زاویه‌ای اختیار کرده و به عبادت و خیر مشغول شده.» این عبارت بیهقی از آن رو مهم است که در تاریخ سیاسی و فرهنگی ما چه چیز نشانه‌ی خردمندی شناخته می‌شده است. . نیافت در خود فروگذاشت«و از این مرد بسیار عذر خواست و التماس کرد تا از این حدیث با خداوندش نگوید. مرد برایستادی. آمد تازان تا نزدیک خواجه احمد و حال بازگفت، به ده پانزده زیادت، و سر و روی کوفته و قبای پاره کرده بنمود. و خواجه می‌مندی این را سخت خواهان بود، که بهانه می‌جست بر حصیری تا وی را بمالد. که دانست وقت نیک است و امیر به هیچ حال جانب وی را که دی خلعت وزارت داده، امروز به حصیری ندهد.»
این سرآغاز داستان بویکر حصیری است به روایت بیهقی. بیهقی داستان را شرح می‌دهد و رفتار مسعود و خواجه می‌مندی و پا درمیانی بونصر مشکان را بازمی‌گوید تا بدان هنگام که بوبکر حصیری و پسرش از انتقام خواجه حسن میمندی نجات پیدا می‌کنند.

بیهقی نویسنده‌ای هنجارشکن

بیهقی، نویسنده‌ی هنجارشکن

کلیدر مرهون تلفیق زبان بیهقی و روستاهای خراسان

بیست‌ودومین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به «بیهقی، نویسنده‌ی هنجارشکن» اختصاص داشت که با حضور دکتر صابر امامی چهارشنبه هشتم خرداد در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: در این درس‌‌گفتار چند پرسش مطرح شد که امامی به آن‌ها پاسخ داد که آیا بیهقی در نوشتن تاریخ بیهقی از سبک و فرم نوشتاری دوره‌ی خویش خارج شده است؟ سبک بیهقی چه تفاوت‌هایی با سبک آثار تاریخی و ادبی دوره‌ی غزنویان دارد؟ چه نکاتی در سبک نوشتاری بیهقی وجود دارد که این کتاب را متمایز و بسیار دوست داشتنی کرده است؟ آیا بیهقی برای گیرایی اثر خود از هنجارهای زبانی دوره‌ی خویش گذشته است؟ بررسی هنجارهای سبکی و زبانی بیهقی مساله‌ای قابل تامل است.
امامی در ابتدای سخنانش به خاطرات دوران دانشجویی و علاقه به تاریخ بیهقی اشاره کرد و گفت: به یاد دارم که در سال ۶۰ دانشجو بودم. یکی از کتاب‌هایی را که استادم نادر ابراهیمی ما را وادار به خواندن آن می‌کرد «تاریخ بیهقی» بود. روزی با یکی از دیگر استادانم ـ  دکتر انزابی‌نژاد ـ دربارهی کتاب بیهقی صحبت می‌کردم. او می‌گفت که این کتاب از نظر سیاسی و به‌خصوص جامعه‌شناسی قدرت بسیار مهم است. به هر حال، «تاریخ بیهقی» ابعاد گوناگونی از نظر محتوایی دارد که قابل بررسی است. از جمله این که اساس این کتاب بر رقابت پدریان و پسریان گذاشته شده است. پدریان طرفداران محمود غزنوی بودند و پسریان طرفداران مسعود. بیهقی بنیان تاریخ خود را بر این پایه گذاشته است.

شخصیت‌شناسی آشکار ویژگی «تاریخ بیهقی» است
حقیقت آن است که بیهقی به درام بسیار نزدیک شده است. این البته ادعای جسورانه‌ای است که به راحتی نمی‌توان آن را اثبات کرد. اساس درام بر کشمکش گذاشته شده است. در «تاریخ بیهقی» یک کشمکش دائمی در میان غزنویان دیده می‌شود. سراسر کتاب، شرح این کشمکش‌هاست. درست است که بیهقی نمایش ننوشته است. اما به فضای قصه و رُمان بسیار نزدیک شده است. ما در این کتاب با شخصیت‌ها و قهرمان‌هایی داستانی آشنا می‌شویم که آن‌ها را در کش و قوس‌ها و جریانات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی درگیر می‌بینیم. همراه این شخصیت‌ها به تجربه می‌رسیم. یا به همذات‌پنداری و همدردی با آن‌ها می‌پردازیم.
از سوی دیگر، در «تاریخ بیهقی» شخصیت‌شناسی آشکار است. آدم‌های این کتاب قهرمان‌های زنده‌ای هستند که آن‌ها را در فراز و نشیب زندگی‌شان تعقیب می‌کنیم یا با آدم‌های شروری مثل بوسهل زوزنی برخورد می‌کنیم. آدم‌های نیکوکاری همانند بونصر مشکان را می‌‌بینیم و با شخصیت‌های تراز اولی چون خواجه احمد آشنا می‌شویم که دریایی از آرامش و طمانینه‌اند. آدم‌های حقیری را هم می‌بینیم که ظرفیت خود را از دست می‌دهند. همهی این شخصیت‌ها را داریم و می‌توان دربارهی تک‌تک آن‌ها سخن گفت. مثلا همه ما بوسهل زوزنی را می‌شناسیم اما هنگامی که با شخصیت او آشنایی بیشتری می‌یابیم او را یک تیپ خواهیم شناخت که مصداق اجتماعی دارد. می‌توان گفت که بیهقی با آفرینش تیپ‌ها ما را در فهم تاریخ سیاسی‌مان کمک کرده است.
طرح داستانی «کلیدر» دولت‌آبادی از بیهقی است
رضا براهنی در کتاب «طلا در مس» با آوردن صفحاتی از «تاریخ بیهقی»، نشان می‌دهد که شاملو و شعر سپید او چقدر وامدار تلفیق زبان بیهقی با زبان مردم کوچه بازار است. پس به این اعتبار می‌توان گفت که کتاب بیهقی هنوز هم در میان ما حضور دارد. من نیز نشان داده‌ام که نثر «کلیدر» محمود دولت‌آبادی مرهون تلفیق زبان بیهقی و زبان روستاهای خراسان است. بگذریم از این که دولت‌آبادی در «کلیدر» طرح داستانی خود را از بیهقی می‌گیرد. بلقیس این رمان نیز از مادر عبیدالله زیاد گرفته شده است.
به هر حال، بیهقی به عنوان نویسنده در هزار سال پیش تکنیک شکستن محور افقی زمان را به‌کار برده است. در سبک داستان‌نویسی بعد از سمبولیسم و رئالیسم جادویی به این می‌رسیم که زمان را می‌توان شکست و این که خواننده در خلق فضا می‌تواند نقش داشته باشد. این یک دریافت امروزی از هنر داستان است. اما شگفت است که بیهقی این روش را می‌دانسته است. به این ترتیب می‌توان گفت که بیهقی ذهن تدوین‌گری داشته است. او مثل یک سینماگر امروزی نماهای خود را تدوین می‌کند.
این را نیز اشاره کنم که رئالیسم بعد از رمانتیسم به‌وجود آمد. یکی از بنیانگذاران این مکتب بالزاک بود. او می‌گوید: «همه اشکال نوشته‌های رمانتیک کهنه و فرسوده است. کار رمان‌نویس این است که جامعه خود را تشریح کند و تیپ‌ها را نشان دهد.» سپس چنین ادامه می‌دهد: «با تنظیم سیاهه‌ی معایب و فضایل و یا ذکر آن‌چه زاییده‌ی هوس‌ها و عشق‌ها است و با انتخاب حوادث اساسی جامعه و با تشکیل تیپ‌ها، ممکن است به نوشتن تاریخی موفق شویم. یعنی تاریخ عادات و اخلاق جامعه.» این سخن بالزاک است. من می‌گویم اگر بالزاک با «تاریخ بیهقی» آشنا بود، می‌گفت که باید همانند «تاریخ بیهقی» بنویسم و تاریخی را خلق کنم که همانندش را بیهقی نوشته است. چون «تاریخ بیهقی» چیزی غیر از آن‌چه بالزاک می‌گوید، نیست.

تاریخ بیهقی از انحطاط اخلاقی جلوگیری می‌کند
بیهقی نویسنده‌ای است که یا از مشاهدات خود نوشته است و یا از سندها و دست‌نوشته‌ها گرفته است. او می‌گوید آن‌چه دربارهی دیگران نوشته‌ام، می‌توانم از آن دفاع کنم. برای این که از روی کینه‌کشی و مشکلات شخصی ننوشته است. این فرهنگ نوشتن ما بوده است. اگر کتاب‌هایی همانند «تاریخ بیهقی» را خوانده بودیم، بی‌گمان دچار انحطاط اخلاقی نمی‌شدیم. باید به تکرار بگویم که بیهقی در نوشتن به شیوه‌ای دست یافته بود که جهان نویسندگی امروز به آن رسیده است. شیوهی او شکستن محور افقی زمان برای تدوین و نویسندگی بهتر است. او چیزی را که در آینده روی می‌دهد، اکنون می‌گوید و آن‌چه را که اکنون روی داده است، در آینده بازگو می‌کند. همانند آن‌چه که در «صد سال تنهایی» مارکز می‌بینیم.
نخستین بخش «تاریخ بیهقی» با نامه‌ای آغاز می‌شود که از تکین‌آباد به مسعود نوشته شده است. در این نامه از دستگیری محمد سخن به میان می‌آید. ما تنها در آینده و در صفحات بعد است که درمییابیم کودتایی شده است و محمد را خلع کرده‌اند. این یعنی شکستن محور افقی زمان در نگارش تاریخ. ذهن‌های عادی به شکل خطی قضایا را گزارش می‌کنند. همانند آن‌چه که در دیگر تاریخ‌ها اتفاق افتاده است. در حالی‌که بیهقی تکنیک شکستن زمان را می‌شناخت و از این روش برای گزارش رویدادها استفاده کرده است.

منبع :موسسه فرهنگی شهر کتاب : http://www.bookcity.org

بیهقی و داستان‌نویسی امروز

  گشتاگشت داستان و تاریخ در «تاریخ بیهقی

بیست‌ویکمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی چهارشنبه یکم خرداد به بررسی «بیهقی و داستان‌نویسی امروز» اختصاص داشت که با حضور بلقیس سلیمانی و علیرضا کمری در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: یکی از بنیان‌های استوار نثر فارسی، کتاب تاریخ بیهقی است که از نظر واژگانی، لفظی و ساختاری تاثیر فروانی بر ادبیات معاصر فارسی داشته است. در باب هنر نویسندگی بیهقی تاکنون مباحث مختلفی مطرح شده است و این‌که چگونه داستان‌نویسان امروز از بیهقی می‌توانند بهره ببرند و بیهقی در نقل حکایات تاریخی از چه شگردهای روایی بهره برده است.
علیرضا کمری، تاریخ‌پژوه و محقق گفت: ما عادت نداریم در باب مسایلی که طرح می‌کنیم سیر و سابقه‌ی موضوع را بررسی کنیم. به این دلیل که به دانش کتابداری بی‌اعتناییم. تنها متخصصان حرفه‌ای هستند که از مواهب چنین دانشی استفاده می‌کنند. این بی‌اعتنایی مشکلاتی را به بار می‌آورد. یکی دیگر از مشکلات این است که به تکرار می‌افتیم و نمی‌توانیم مساله‌های بایسته در یک اثر را شناسایی کنیم. برای همین است که در «تاریخ بیهقی» مساله‌هایی را می‌توان یافت که در مقایسه با بحث‌هایی که شده، مهجور و ناگفته مانده است. البته مساله‌شناسی و موضوع‌یابی در هر متنی برمی‌گردد به دانسته‌ها و اطلاعات و خوانده‌های خوانای متن. به هر حال طرح سوال و مساله، موضوع مهمی است که اغلب در خوانش متن به آن توجه نداریم.
آیا تاریخ بیهقی ناظر به بحث‌های فلسفی و کلامی است؟
ضمن بررسی سیر و سابقه‌ی مساله‌شناسی باید دانست که مسایل چقدر ربط اندام‌وار یا پیکره‌مند دارند. مثلا اگر صحبت از «تاریخ بیهقی» به لحاظ ساخت و بافت زبانی می‌شود آیا ناظر به بحث‌های فلسفی و کلامی هم هست یا نه؟ به سخن دیگر، به رویکرد معرفت‌شناسی و فلسفی و نوع نگاهی که بیهقی به تاریخ دارد، چندان توجهی نشده است. با عنایت به این که هر متن تاریخی برآمده از ذهن مورخ است و مورخ از زاویه‌ی دید خود مسایل را بررسی کرده است. با همین نگاه، به یکی- دو موضوع، برای نمونه، اشاره می‌شود.
این سوال که برخلاف شاهنامه، که شهرت و شناخته‌شدگی عامی در ایران دارد، چرا «تاریخ بیهقی» پس از هزار سال تنها در این سده‌ی اخیر محل اعتنا قرار گرفته؟ و سوال مهم‌تر این که اگر «تاریخ بیهقی» در شیوه‌ی نگارش و نگرش به تاریخ محل توجه محقققان بعدی می‌بود، شیوه‌ی تاریخنگاری ما چگونه می‌شد؟ سوال‌های مهمی هستند. اگرچه به‌نظر می‌آید که این کتاب در روزگاران گذشته به عمد محل بی‌اعتنایی قرار گرفته است.
ناظر به مساله‌ی پیشینه‌شناسی، دو کار انجام شده است. یکی مقاله‌ای است که در مجله‌ی «خراسان‌پژوهی» در تابستان ۱۳۸۷ تحت عنوان «بیهقی‌پژوهی در ایران» نوشته شد. در آن‌جا فهرستی از کتاب‌ها و مقاله‌های شناخته‌شده آمده است که البته فهرست ناقصی است. بعدها دکتر احمد رضی، از اعضای هیات علمی دانشگاه گیلان، کتابی با عنوان «بیهقی‌پژوهی در ایران» نوشت که با همه‌ی کاستی‌هایش، حایز اهمیت است. در این‌جا به برخی از داده‌های همین کتاب اشاره می‌شود تا زمینه‌ای برای بحث ما باشد.
برپایه‌ی آن‌چه که در آن کتاب آمده است، از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۸۵، حدود ۹۰ اثر مرتبط با «تاریخ بیهقی» شناسایی شده است. در این کتاب ۳۷۲ اثر فهرست شده که شامل ۲۲۹ مقاله، ۶۵ کتاب و ۷۸ پایان‌نامه است. اولین مقاله را عباس اقبال آشتیانی در مجله‌ی «تعلیم و تربیت» نوشته است. در جریان بررسی «تاریخ بیهقی» کنگره‌ی بیهقی در سال ۱۳۴۹ بسیار تعیین‌کننده بوده است که بعدها سخنرانی‌های آن کنگره با عنوان «یادنامه‌ی بیهقی» تدوین و چاپ شده است. مجموع مقاله‌هایی که درباره‌ی بیهقی نوشته شده در وهله‌ی نخست از جنبه‌های سیاسی بوده است و در وهله‌ی دوم از جنبه‌های ادبی اما جنبه‌های ادبی با رویکرد سنتی به ادبیات بوده است. مثلا به واژه‌شناسی و نثر و مانند این‌ها پرداخته‌اند و کمتر به داستان و داستان‌وارگی «تاریخ بیهقی» توجه شده است. این بررسی نشان می‌دهد که مساله‌ی داستان هنوز در نظامات دانشگاهی ما محل اعتنا و اقبال نیست.  این را نیز اشاره کنیم که ۴ پایان‌نامه از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۶۵ درباره‌ی اثر بیهقی نوشته شده است. از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۵ تعداد پایان‌نامه‌ها به ۱۴ و از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ به ۶۰ پایان‌نامه می‌رسد. یعنی توجه به «تاریخ بیهقی» یک روند بسیار فزاینده و رویه‌ی تصاعدی داشته است. البته پایان‌نامه‌ها هم از فضای سنتی و کلاسیک، اثر گرفته‌اند.
نویسندگان جنگ و انقلاب به تاریخ بیهقی اقبال داشته‌اند
به هر حال، نحوه‌ی نگاه و فهم یک مساله، از جمله تاریخ‌بودگی یا داستان‌بودگی «تاریخ بیهقی» خود یک امر زمان‌مند است. یعنی متکی و متاثر از زمینه و زمانه‌ی آن نگاه است. خودِ تفسیر متن، یک پدیده‌ای است برخاسته از زمانه و زمینه‌ای که آن تفسیر صورت گرفته است. این را هم باید توجه داشت که بیهقی‌خوانی و توجه به این اثر در 30 سال اخیر بسیار محل اعتنا جمع‌خوانی‌ها قرار گرفته است. این جمع‌خوانی‌ها در جایی ثبت نشده است اما در حوزه‌ای که من کار می‌کنم، یعنی حوزه‌ی خاطره‌نگاری انقلاب و جنگ، نویسندگان و شاعران به دلایلی به «تاریخ بیهقی» اقبال داشته‌اند و تحت تاثیر سبک و زبان بیهقی دست به قلم برده‌اند. این مساله‌ی مهمی است. حتا کتاب «دا» که آوازه‌ی بسیاری در ادبیات خاطره‌نگاری جنگ دارد، تحت تاثیر غیرمستقیم آموزه‌های مربوط به جلسه‌های بیهقی‌خوانی شکل گرفته و روایت شده است.
این را اشاره کنم که ۳ نظر درباره‌ی «تاریخ بیهقی» گفته شده است. یکی آن که «تاریخ بیهقی» اثری تاریخی است، دوم آن که اثری ادبی است و سوم آن که اثری ادبی و تاریخی یا ادبی- تاریخی یا تاریخی- ادبی است. در این‌جا می‌خواهم به این بپردازم که منشاء و زمینه‌ی طرح این سوال که «تاریخ بیهقی» تاریخ است یا ادبیات؟ از کجا ریشه می‌گیرد؟ و نشان از چه مساله‌ای دارد؟ چون این سوال حادثی است، نه سوالی قدیمی. این را هم باید پاسخ داد که آیا اکنون این سوال که «تاریخ بیهقی» ادبیات است یا تاریخ؟ «سوال» هست یا نیست؟
تاریخ بیهقی تاریخ است یا ادبیات؟
اگر دقت کنیم که ما به ۳ دوره‌ی مهم سر و کار داریم آنگاه معلوم می‌شود که چنین سوالی مربوط به کدام دوره است. این ۳ دوره عبارت‌اند از سنت(پیشامدرن)، مدرن و پسامدرن. هیچ‌گاه این سوال که «تاریخ بیهقی» تاریخ است یا ادبیات؟ در دوره‌ی سنت مطرح نبوده است. چون در آن دوره بین تاریخ و ادبیات و نقل و خبر و کتب همگونگی وجود داشت. این تفکیک به زمانی برمی‌گردد که در حوزه‌ی شناخت با تفکیک سر و کار پیدا می‌کنیم. این پدیده‌ای قرن هجدهمی است.
قصد از تاریخ در دوران سنت، عبرت‌آفرینی است. حتا ابن‌خلدون که نگاه هوشمندانه‌ای به تاریخ دارد، عنوان کتابش را «العبر» می‌گذارد. در دوره‌ی قبل از مدرن، تاریخ کنشگر نیست و در متن قرار دارد. بیهقی بسیار از ترکیب «تاریخ راندن» استفاده می‌کند یا «به‌جای آوردن تاریخ» را یک فرضیه می‌شمارد. او «قصه» و «داستان» و «ذکر» و «سیر» را هم به‌کار می‌برد. یا «اخبار» و «احوال». این‌ها واژگانی هستند که در دوره‌ی سنت معنی دارند. پس در نظام تاریخ‌نگاری نقلی گذشته‌ی ما بین ادبیات و تاریخ تفکیک وجود دارد.
خود واژه‌ی «تاریخ» به معنای زمان، رویداد و گزارشِ رویداد است. بیهقی اگرچه از واژه‌ی تاریخ استفاده می‌کند اما نگاه او معنا و مفهومی کلی‌تر و فراگیرتری دارد. این هم درست است که می‌نویسد از مشاهده و سماع خود رویدادهای تاریخش را نوشته است اما این را هم اشاره می‌کند که کتاب‌های بسیاری دیده است. این یک شیوه‌ی پژوهشی است. به هر حال، این که «تاریخ بیهقی» تاریخ است یا ادبیات؟ پرسشی است که در دوره‌ی سوم- پسامدرن- کنار نهاده شد. «تاریخ بیهقی» لایه در لایه بین تاریخ و ادبیات در گشتاگشت است. به تعبیر من در این کتاب، تاریخ و ادبیات دو لبه‌ی لولایی هستند که یک لولای زبانی است.
در مجموع باید گفت که اثر ادب‌آگینِ داستان‌واره‌ی تاریخ شناسانه‌ی بیهقی، یک پدیدار تاریخی است. آن‌چه در تاریخ به عنوان «کلان‌متن تاریخی» از آن یاد می‌شود، در «تاریخ بیهقی» وجود دارد. کدام نمایشنامه‌نویس یا نقاش یا نویسنده یا شاعر را می‌شناسید که با قلم آشنایی داشته باشد و بیهقی را نشناسد؟ بیهقی معیار نوشتن و زبانِ گفتن است.
تاریخ بیهقی می‌تواند تبدیل به گونه‌ی بیانی جدید شود
سپس بلقیس سلیمانی، داستان‌نویس و ادب‌پژوه گفت: همیشه از ما داستان‌نویس‌ها ایراد می‌گرفتند که چرا داستان می‌نویسید بدون آن که متون کلاسیک را خوانده باشید؟ همه ما را سرزنش می‌کردند. وقتی نمونه و شاهد می‌خواستیم بلافاصله می‌گفتند: بیهقی بخوانید. من دو بار بیهقی را خواندم و متوجه شدم که این متن چقدر استعداد دارد که تبدیل به گونه‌ی بیانی جدیدی بشود اما حرف اکنون من بر سر این است که متنی مثل «تاریخ بیهقی» که به عنوان تاریخ از آن یاد می‌شود، چه نسبتی با ادبیات دارد؟
آن‌چه که تاریخ و ادبیات در آن شریک هستند چند چیز است. نخست آن که هر دو «روایت» هستند. اتفاقا روایت‌های تسلی‌بخشی هم هستند. روایت در سرشت بشر وجود دارد. به همین خاطر است که برای بچه‌ها قصه‌ی روایی می‌گوییم. همه‌ی ما هم با روایت بزرگ می‌شویم و تعلیم و تربیت‌مان با روایت شکل می‌گیرد اما چرا هم ادبیات و هم تاریخ تسلی‌بخش است؟ چون در روایت‌های تاریخی رخدادهای بشری از پرده بیرون می‌افتد و با خواندن آن‌چه در پشت پرده بوده است، تسلی پیدا می‌کنیم. وقتی می‌بینیم که زندگی بزرگان و شاهان چگونه بوده و چگونه آمده‌اند و رفته‌اند، تسلی می‌یابیم. در داستان هم همذات پنداری می‌کنیم. اگر شخصیت داستانی مرتکب جنایتی شده باشد یا مسیری را پیموده باشد تا به وصال برسد، در ما نیز تسلایی پدید می‌آید.
از سوی دیگر، هم روایت داستانی و هم روایت تاریخی پرسش‌هایی درباره‌ی هویت مطرح می‌کنند. در تاریخ هویت جمعی را دنبال می‌کنیم و در داستان هویت فردی و هویت جمعی را. این که می‌گویند ما درکی از هویت ملی نداریم و از حافظه‌ی تاریخی برخوردار نیستیم، معلوم می‌شود که تاریخ‌خوانی نوعی فهم در شناخت کیستی ملی ما است. پس تاریخ پرسش درباره‌ی هویت را مطرح می‌کند و تا آن‌جا که بتواند به آن پاسخ می‌دهد. داستان هم همین‌گونه است و شخصیت‌های داستانی هویت را نشان می‌دهند.
تاریخ و ادبیات به آشفتگی‌ها نظم می‌بخشند
این را هم باید دانست که هم تاریخ و هم ادبیات به آشفتگی‌ها نظم  می‌بخشند. این دیدگاه «توینبی» است. او می‌گوید که تاریخ به زندگی نظم می‌بخشد تا آن را تحمل‌پذیر کند. به هر حال مجموعه‌ای از روایت‌ها، در پیکره‌ای تاریخی شکل می‌گیرد و مورخ آشفتگی‌ها را نظم می‌بخشد. داستان هم همین کار را می‌کند. داستان دنیای متکثر را نظم می‌بخشد و هر دو این‌ها باعث می‌شوند که درکی از جهان آشفته پیدا کنیم. هم در ادبیات و هم در تاریخ روحِ مکان و زمان سیطره دارد. چرا یکی از مبانی تاریخ، زمان است. در هر روایت تاریخی، زمان و مکان جایگاه ویژه‌ای دارند و همه‌ی حوادث در مکان اتفاق می‌افتد. در ادبیات نیز وقتی مکان‌ها تاریخ‌مند می‌شوند آن‌گاه هویت و تشخص پدید می‌آید.
هم ادبیات و هم تاریخ بر «گزینش» مبتنی هستند. مورخ گزینشگر است و این‌گونه نیست که تنها روایت کند. حتا بسیاری اعتقاد دارند که که چون گزینش از دهلیز ذهنیت مولف می‌گذرد، پس واقعیت‌ها ساخته‌ی ذهن مورخ است. به سخن دیگر، تاریخ را باید محصول ذهنیت مورخ دانست. در داستان نیز داستان‌نویس از میان روایت‌های مختلف دست به گزینش می‌زند و این گزینش‌ها زمانی و مکانی است.
از دیگر مشابهت‌های تاریخ و ادبیات ماهیت کلامی آن‌هاست. شباهت دیگر این است که زنجیره‌ای از رخدادها را بیان می‌کنند. البته در داستان گاهی داستان‌های ماجرا محور داریم و گاه داستان‌های شخصیت محور. در تاریخ نیز رخدادها اساس متن است. رخدادها در داستان نیز کنش داستانی را پدید می‌آورند. این نیز گفتنی است که هر دو ذهنی و نسبی هستند. چون هم ادبیات و هم تاریخ از فیلتر ذهنی مورخ و داستان‌نویس می‌گذرند. به همین دلیل اموری قیاسی و نسبی به‌شمار می‌روند. نکته‌ی دیگر این است که تببین تاریخی از منطق داستانی پیروی می‌کند. رخدادها در پی رخدادی دیگر می‌آیند و ما نمی‌دانیم چرا این اتفاقات پدید می‌آیند. تنها می‌توانیم بگوییم چرا از پی آن، دیگری آمده است. علم البته مبتنی بر پیش‌بینی است اما تاریخ و ادبیات مبتنی بر پیش‌بینی نیستند.
تکنیک‌های داستانی را می‌توان از بیهقی آموخت
با این همه میان تاریخ و ادبیات تفاوت‌هایی هم هست. «جاناتان کالر» برای ادبیان پنج ویژگی برمی‌شمارد. این ویژگی‌ها عبارتند از برجسته‌سازی زبانی، یکپارچه‌سازی زبانی، زیبایی‌شناختی، برساختگی تخیلی، ادبیات به معنای سازه‌ای بینامتنی. می‌دانیم که تاریخ دارای برجسته‌سازی زبانی نیست. تاریخ، زبان را به مانند رسانه به‌کار می‌برد. برای همین است که «تاریخ بیهقی» را در گروه ادبیات جای می‌دهند. دیگر آن که تاریخ به ما خبر می‌دهد و هدف دارد. این برخلاف ادبیات است. ادبیات تنها متعهد به ژانر خود است و تعهد بیرونی ندارد. حداکثر کارکرد ادبیات، لذت و سرگرمی عقلانی و روانی است. از سوی دیگر، تاریخ مبتنی بر خیال نیست. بلکه برپایه‌ی اسناد و مدارک است.
یک پرسش دیگر که باید عنوان کرد این است که آیا ادبیات داستانی از گنجینه‌ای همانند «تاریخ بیهقی» بهره برده است؟ معنای بهره‌بردن این نیست که واژگان بیهقی را به‌کار ببریم. مساله بر سر این است که بیهقی کسی است که به زبان فارسی چیزی افزوده است اما آیا داستان‌نویس‌ها هم چیزی به زبان فارسی افزوده‌اند؟ البته بعضی آثار که زبان‌محور هستند به گنجینه‌ی زبانی فارسی افزوده‌اند اما حقیقت آن است که بیشتر داستان‌نویس‌ها چیزی به زبان فارسی اضافه نکرده‌اند. ما بیشتر زبان ترجمه را به کار می‌بریم که زبان بی‌اصل و نسبی است اما بیهقی با غنای واژگان و سلامت و آهنگ کلامش و توصیف‌هایی که به کار می‌برد، بر گنجینه‌ی زبانی ما افزوده است. ما باید توجه ویژه به زبان را از بیهقی بیاموزیم. این هم هست که اثر بیهقی مشحون از زندگی است. درست است که توده‌های مردم در کتاب او حضوری پُررنگ ندارند اما آن بخش‌هایی از مردم که در کتاب او نقش دارند، تصویرهای زنده‌ای را ارایه می‌دهند. ادبیات باید بتواند انسان ایرانی را با تمام جوانب زندگی‌اش تصویر کند.
از بیهقی احترام به خواننده را هم می‌آموزیم. ما به خوانندگان‌مان احترام نمی‌گذاریم و ناچیزشان می‌شماریم اما بیهقی گیرنده‌ی پیام را فراموش نمی‌کند. نگاه منصفانه به شخصیت‌ها را هم باید از بیهقی آموخت. همه جا با انصاف درباره‌ی شخصیت‌های تاریخش قضاوت می‌کند. بیهقی حس همدلی را در ما را برمی‌انگیزد. این نیز از دیگر آموختنی‌ها از اوست. حتا می‌خواهم بگویم که تکنیک‌های داستانی را هم می‌شود از او آموخت.

منبع موسسه شهر کتاب http://www.bookcity.org

بیهقی و فردوسی خالق شاهکارهایی جاودان

 بیهقی و فردوسی  خالق شاهکارهایی جاودان

بیستمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی «مشابهت‌ها و تفاوت‌های فردوسی و بیهقی در ترسیم تاریخ ایران و هویت ایرانی» اختصاص داشت که با حضور دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور و دکتر حمید عبداللهیان بیهقی چهارشنبه ۲۵ اردیبهشت در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد.

آناهید خزیر: بزرگداشت فردوسی یادآوری و بازخوانی و بازکاوی اثر سترگ او شاهنامه است که خود آن را «کاخ نظم بلند» خوانده است. در زمانه‌ی او و در سویی دیگر، ابوالفضل بیهقی حوادث دوره و زمانه خود را می‌‌نگارد و یکی از شاهکارهای نثر فارسی را خلق می‌‌کند. فردوسی و بیهقی در دو سوی برهه‌ای از زمان ایستاده‌اند که تاریخ ایران از اوج آزادگی و شکوه و خردگرایی دیرین خویش به نشیب بندگی و بی‌نوایی روی آورده است. مشابهت‌ها و تفاوت‌های روایت فردوسی و بیهقی از این زمانه قابل بررسی و تحلیل و درس‌آموز است.
اسماعیل‌پور: آیا شاهنامه تاریخ است یا حماسه و اسطوره؟
دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور در این نشست با مطرح کردن سوالی گفت: با همه‌ی وجوه اشتراک میان فردوسی و بیهقی، می‌توان سوالی را مطرح کرد. در مورخ بودن بیهقی تردیدی نیست اما سوال این است که آیا فردوسی هم تاریخنگار است؟ و اگر هست آیا همتای بیهقی است یا تفاوت‌هایی وجود دارد؟ آیا شاهنامه را می‌‌توان تاریخ ایران باستان دانست یا این که شاهنامه تاریخ نیست و حماسه و اسطوره است؟ این پرسش مهمی‌ است. اگر سطحی از آن بگذریم راه به جایی نخواهیم برد.
به گمان من تنها صفتی که به‌طور جامع برای شاهکار فردوسی می‌توان به‌کار برد «حماسه‌سرا» است. فردوسی یک هنرمند حماسه‌سرا است. حتا اسطوره‌ساز هم نیست. اگرچه در حماسه عناصر اسطوره‌ای وجود دارد. ولی شاهنامه به هیچ وجه اسطوره نیست اما در نزد بیهقی هیچ سخنی از اسطوره و حماسه نمی‌توانیم بیابیم. بیهقی یک تاریخ‌دان دقیق و منسجم و وفادار است. او دبیر فرزانه‌ای است که به نوشتن تاریخی ژرف برای روزگار خود می‌‌رسد اما آیا همین سخن را دربارهی فردوسی هم می‌‌توان گفت و او را مورخ دانست؟ آیا دوران پیشدادیان و کیانیان را می‌‌شود تاریخ حساب کرد؟ پاسخ دادن به این سوال دشوار است و نیازمند تحقیقی جامع است.
به گمان من شاهنامه حداقل درباره‌ی روزگار پیشدادیان و کیانیان تاریخ محض نیست. ما وقتی می‌گوییم «تاریخ» که سند و مدرکی مُتقن ارائه کنیم. در حالی‌که از جمشید و فریدون سندی در اختیار نداریم. دوران آنها به ظاهر تاریخی است. پس می‌توان گفت که فردوسی یک تاریخ حماسی و یا یک حماسه‌ی تاریخی را ثبت کرده و به یادگار گذاشته است. شاهنامه صرفا یک حماسه است که حتا بخش‌های تاریخی آن تاریخ محض نیست و در آنجا هم فردوسی وارد روایات و قصص تاریخی می‌شود. در حالی که بیهقی برای هر جملهای که می‌گوید سند و مدرک می‌آورد اما قسمت‌های تاریخی شاهنامه هم سرانجام به یک قصه‌ی افسانه‌ای می‌انجامد. حتا آنجایی هم که از مزدک و مانی سخن می‌گوید، تاریخ نیست و خیلی جاها افسانه است. مثلا درباره‌ی مانی می‌گوید: «بیامد یکی نقاش گویا ز چین». فردوسی فکر می‌کرده که مانی از چین آمده است.
فردوسی در بستر جهانی مشکلات انسان را مطرح می‌کند
فردوسی روحیه‌ی بزرگ جهانی دارد. یعنی یک شاعر و هنرمند حماسه‌سراست و از روایاتی که در دست بوده استفاده کرده است. از روایات مکتوب فارسی میانه گرفته تا روایات شفاهی دهقانان که حماسه‌ی ملی ایران را از بر بوده‌اند. فردوسی این روایات را منظوم کرده است اما کار بزرگ او این است که با خلاقیت خود برای تکتک شخصیت‌های‌‌اش مضمون‌های انسانی پدید آورده و از داستان آنها نتیجه‌گیری‌های اخلاقی کرده است. فردوسی در یک بستر جهانی مشکلات انسان را مطرح می‌کند. مثل کاری که شکسپیر در تراژدی‌های‌اش کرد. نمایشنامه برای شکسپیر بهانه‌ای بوده است تا دردهای انسانی را مطرح کند. فردوسی هم همین‌گونه است. او حماسه‌سرایی جهانی است. فردوسی از روایات تاریخی بهره گرفته نه برای آن که تاریخ را روایت کند. چون تاریخ او قصه است. فریدون و ضحاک قصه‌ای تمثیلی است برای بیان جدال خیر و شر و نور و ظلمت. یعنی همان نبردی که در عمق فرهنگ ایران نهفته است.
بسیاری از محققان سعی کردهاند شاهنامه را تاریخی کنند. یکی از آنها «کرسیتنسن» است. ایرانیانی هم کوشش کرده‌اند که چنین کنند اما به نظر من اثبات تاریخی بودن شخصیت‌های مهم شاهنامه راه به جایی نمی‌برد. حماسه تاریخ نیست اما این که حماسه با روایت‌های تاریخی آمیخته شده باشد، بحث دیگری است. البته اینگونه هم نیست که نتوانیم ریشه‌های تاریخی را در حماسه پیدا کنیم. حماسه و تاریخ دورنما و چشم‌اندازی از تاریخِ دور دست یک قوم را بیان می‌کنند. پس تنها می‌شود گفت که فردوسی ریشه‌ها و سرچشمه‌های تاریخی را با بیان حماسی تحلیل می‌کند و بدین‌گونه ما می‌توانیم رگه‌هایی از تاریخ را در خلال روایت‌های حماسی او  استخراج کنیم.

خردگرایی وجه اشتراک فردوسی و بیهقی است
آن‌چه فردوسی و بیهقی را شبیه هم می‌سازد، یکی در «خردگرایی» آن دو است و نیز اشتراک در تبیین هویت ایرانی است. بُنمایه‌ی تفکر این دو، خردگرایی و خردباوری است. این اصل در ژرفای فرهنگ ایران باستان بوده است. خرد در اوستا «خِرَتو» است. یعنی در کهن‌ترین نوشته‌های ایرانی بحث خرد را داریم. «اهورامزدا» هم یعنی اهورای خرد، سرور خرد. این در فردوسی هم دیده می‌شود. داوری فردوسی در روایات حماسی و تاریخی همیشه خردمندانه است. هنگام ستیز قباد و وزیرش سوفزا که به کشته شدن وزیر می‌انجامد، فردوسی این کار ناجوانمردانه را تقبیح می‌کند یا در ستیز انوشیروان و مزدک هم ساکت نمی‌نشیند و خردمندانه و منصفانه درباره‌ی این رویداد قضاوت می‌کند یا می‌گوید: «سخن چون برابر شود با خرد/ روان سراینده رامش بَرد» یا باز می‌گوید: «کسی را که اندیشه ناخوش بود/ بدان ناخوشی رای وی کش بود.» این خردباوری را به نوعی دیگر در «تاریخ بیهقی» می‌بینیم. یک نمونه از خردورزی و ستایش خرد در نزد بیهقی آن است که همی‌شه از «خردمندان» یاد می‌کند و مثلا می‌نویسد: «خردمندان را در این باب عبرت بسیار است». بیهقی پادشاهانی را می‌ستاید که صحبت خردمندان را جسته‌اند. او می‌گوید: «و مقرر گردد که هر کس خرد او قوی‌تر زبان‌ها در ستایش او گشاده‌تر. و هر که خرد وی اندک‌تر به چشم مردمان سبک‌تر.» بیهقی خرد را «داروی روح» می‌‌خواند. پس خرد هم در نزد فردوسی و هم در نزد بیهقی یک اصل است. این که فردوسی را حکیم لقب داده‌اند نشانه‌ی داوری‌های خردمندانه او و تببینی است که او از جهان دارد. از داوری‌های پایان هر داستان شاهنامه است که می‌توان به خردورزی فردوسی پی بُرد.

بیهقی تقدیرباور است اما فردوسی به ساختن سرنوشت
این دو بزرگمرد ـ فردوسی و بیهقی ـ تقریبا در یک زمان می‌زیسته‌اند. آن‌چه این دو را به هم نزدیک می‌کند شاهکاری است که آفریده‌اند. تا اواسط قرن سوم اثری سخته از ادبیات فارسی نداریم. ما شاعری از قرن دوم هجری نمی‌شناسیم که مطرح باشد. رودکی، و حتا قدیم‌تر از او ابوحفص سُغدی، مربوط به قرن سوم هجری‌اند. از قرن سوم است که شاعران شروع به زمزمه کردن می‌کنند و آثاری را پدید می‌آورند. در قرن چهارم زبان فارسی متبلور می‌شود و در شعر شاهنامه می‌شود و در نثر «تاریخ بیهقی». پدید آمدن فردوسی و بیهقی در این قرن یک نیاز اجتماعی در شرق ایران بوده است. شرق جایی است که خاستگاه هویت ایرانی بعد از اسلام می‌‌شود. جهان‌بینی آن دو هم تاثیر دوران غزنوی را نشان می‌دهد. هر دو آنها متاثر از این دوران هستند. فردوسی از دوره‌ی محمود متاثر است و بیهقی از دوره‌ی مسعود غزنوی. این دورانِ ناجوانمردی‌ها و خیانت‌ها و قتل‌های نابخردانه است. همه‌ی اینها در کتاب فردوسی و بیهقی تبلور یافته است. آن‌جایی که فردوسی از مرگ نابخردانه‌ی اسفندیار و سهراب سخن می‌‌گوید، قضاوت را به خوانندگان واگذار می‌کند تا خود داوری کنند. فردوسی از مرگ سیاوش نیز افسوس می‌خورد و به نابخردی‌هایی اشاره می‌کند که چنین فاجعه‌ای را پدید آورده است.
مساله‌ی تقدیر در شاهنامه هم موضوع مهمی‌ است. آیا فردوسی جبری‌مذهب است یا برای انسان اختیار قائل است؟ این یک پرسش جدی است. طبیعی است که فردوسی به یک تقدیر کلی باور دارد. کسانی هم برای او اندیشه‌های شعوبی و اعتزالی درنظر گرفته‌اند اما حقیقت آن است که فردوسی سخنوری با تفکر جهانی است و نمی‌توان او را در جزییات محدود کرد. فردوسی با آن که تقدیر باور است اما اختیار و اراده‌ی انسان در ساختن سرنوشتش را دخیل می‌‌داند. در حالی که بیهقی چنین نیست. او هر بلایی که بر سر انسان بیاید از قضا و قدر می‌‌داند. به هر روی، من شاهنامه را کاخ بلندی می‌دانم که آجرهای آن از واژه و کلمه است. بیهقی هم همین گونه است. او می‌نویسد که می‌خواهد «تاریخ پایه‌ای» بنویسد که یاد آن تا آخر روزگار بماند. این همان سخن فردوسی است، آنجایی که می‌گوید: «پی افکندم از نظم کاخی بلند/ که از باد و باران نیابد گزند.»

عبداللهیان: شخصیت  بیهقی هم در دورهی غزنویان  شکل گرفت
دکتر حمید عبداللهیان سخنران بعدی این نشست بود، وی با سروده‌ای از «لیثی» سخنش را آغاز کرد و گفت: بیهقی در تاریخ خود بیت‌هایی از «لیثی» شاعر می‌آورد که می‌تواند گویای تاریخ روزگار بیهقی و نیز فردوسی باشد. بیت‌ها این‌گونه است:
کاروانی همی‌ از ری به سوی دسکره شد/ آب پیش آمد و مردم همه بر قنطره شد؛
گله‌ی دزدان از دور بدیدند چو آن/ هر یکی زیشان گفتی که یکی قسوره شد؛
آن چه دزدان را رای آمد بردند و شدند/ بُد کسی نیز که با دزد همی‌ یکسره شد؛
رهروی بود در آن راه درم یافت بسی/ چون توانگر شد گویی سخنش نادره شد؛
هرچه پرسیدند او را همه این بود جواب/ کاروانی زده شد کار گروهی سره شد.
همه‌ی شرایط روزگار فردوسی و بیهقی در مصرع پایانی گنجانده شده است: «کاروانی زده شد کار گروهی سره شد.»

فردوسی را از کسانی می‌دانیم که در دوره‌ی زوال سامانیان بروز کرد و شخصیت شعری او تبلور یافت و در دوره‌ی غزنویان به ثمر رسید. شخصیت بیهقی هم در دوره‌ی غزنویان  شکل گرفت و اثر هنری خود را در اواخر غزنویان پدید آورد. هر دو آنها دچار بداقبالی شدند. آنها در دوره‌ای که سخنشان خریدار نداشت، اثر خود را پدید آوردند. اگر سخن‌های‌شان را زودتر گفته بودند بی‌گمان با اقبال گسترده‌ای روبه‌رو می‌شدند. فردوسی هنگامی‌ آغاز به سرودن شاهنامه کرد که سال ۳۶۷ و دوره‌ی سامانیان بود. در این دوره دهقانان شاهنامه را می‌پسندیدند اما در سال ۴۰۰ که شاهنامه کامل شد، دهقانان قدرت خود را از دست داده بودند و غزنویان تُرکنژاد بر سر کار آمده بودند و برای ایران ارزشی قائل نبودند.
بنابراین فردوسی با بد اقبالی بزرگی مواجه شد. او را باید یکی از بداقبال‌ترین شاعران ادبیات فارسی بدانیم. بیهقی نیز در چنین شرایطی زندگی می‌کرد. در دوره‌ی محمود تحت ارشادهای بونصر مُشکان شخصیت او شکل گرفت و در دوره‌ی مسعود قدرت بسیاری یافت و در دوره‌های بعد حتا به صاحب‌دیوانی رسایل رسید اما در سال ۴۴۸ که تاریخ خود را جمع‌آوری کرد، دوره‌ی زوال غزنویان بود. در این زمان غزنویان حکومت محلی کوچکی بودند که در غزنه و هند فرمانروایی می‌کردند. پس بیهقی هم دچار بداقبالی و شرایط نامساعد روزگار شد. طبیعی است که هر دو- فردوسی و بیهقی- معتقد باشند که «کاروانی زده شد، کار گروهی سره شد.»

چرا بیهقی در کتابش به فردوسی اشاره‌ نمی‌‌کند؟
فردوسی در سال ۳۲۹ به‌دنیا آمد و در سال ۳۶۷ سرایش شاهنامه را شروع کرد. اولین نسخه‌ی شاهنامه در سال ۳۸۴ آماده شد. ولی تا سال ۴۰۰ بیت‌هایی را به شاهنامه می‌افزود. در سال ۴۰۰ یا ۴۰۱ بود که شاهنامه را به محمود تقدیم کرد اما با بی‌مهری او مواجه شد. فردوسی تا سال وفاتش تغییراتی در شاهنامه داد. بیهقی نیز در سال ۳۸۵ به‌دنیا آمد. یعنی زمانی که فردوسی ۵۶ ساله بود. در سال ۳۸۷، دو سال بعد از به‌دنیا آمدن بیهقی، محمود به پادشاهی رسید. این زمانی است که فردوسی نگارش اول شاهنامه را به پایان برده است. در سال ۴۰۸ بیهقی وارد دربار غزنویان شد. چون میان پدرش و بونصر مُشکان دوستی و رفاقتی وجود داشت. تنها ۴۰ سال پس از ورود به دربار بود که بیهقی آغاز به نگارش تاریخ خود کرد.

چرا بیهقی هیچ اشاره‌ای به فردوسی ندارد؟ گفته‌اند به‌خاطر شرایط زمانه، بیهقی تقیه می‌کرد. می‌دانیم که در دوره‌ی غزنویان واکنش شدیدی نسبت به شاهنامه وجود داشت. بیهقی در غزنه زندگی می‌کرد و از توس و نیشابور فاصله داشت. پس از درگذشت فردوسی، گسترش شاهنامه در توس و نیشابور بوده است و نیز در مناطق مرکزی ایران و ری و گرگان و مازندران. بنابراین احتمال این که بیهقی دسترسی به شاهنامه نداشته، خیلی زیاد است. البته یک احتمال این است که در قسمت اول «تاریخ بیهقی» که مفقود شده است، اشاره‌ای به فردوسی شده باشد. معمولا در کتاب‌های تاریخی اشاره‌ها یا به مناسبت درگذشت کسی است و یا وقوع حادثه‌ای. رفتن فردوسی به دربار و رنجیدن از محمود خیلی قبل‌تر از بیهقی رخ داده. پس در مقوله‌ی یادداشت‌های بیهقی قرار نمی‌گیرد اما مرگ فردوسی چنان بود که در گمنامی‌ درگذشت. ممکن است که بیهقی که در غزنه بود، از مرگ فردوسی بیخبر مانده باشد.

بیهقی رویکردی دیگر به تاریخ دارد
یک نکته‌ی دیگر که احتمال ما را تایید می‌کند، بیت‌هایی است که بیهقی در کتابش آورده است. بیهقی بسیار دوست دارد که از شعر استفاده کند. یکی از شعرهای بلندی که بیهقی در کتابش نقل می‌کند از ابوحنیفه اسکافی است. این شعر ۹۶ بیت دارد و با این بیت آغاز می‌شود: «چو مرد باشد بر کار و بخت باشد یار/ ز خاک تیره نماید به خلق زر عیار». بیهقی اسکافی را ستایش بسیار می‌کند و در پایان می‌گوید: «به پایان آمد این قصیده غرا چون دیبا. در او سخنان شیرین بامعنا. دست در گردن یکدیگر زده. و اگر این فاضل از روزگار فرصت یابد، در سخن موی به دو نیم شکافد و دست بسیار کس در خاک مالد.»
این توضیحات بسیار را می‌توان حمل بر دوستی کرد اما از نظر قدرت شاعری که بنگریم همه‌ی قصیده‌ی اسکافی را با یک بیت فردوسی برابر نمی‌توان دانست. سخن فردوسی بسیار فخیم‌تر از بیت‌های اسکافی است. با این حال بیهقی از فردوسی نام نمی‌برد و نام اسکافی و فرخی و عسجدی و عنصری را می‌آورد و این البته جای گله دارد. نکته اینجاست که شرایط زمانه در دوره‌ی بیهقی تعدیل شده بود. یعنی از سال ۴۰۰ که سلطان محمود شاهنامه را رد کرد، ۵۰ سال گذشته بود و دیگر غزنویان قدرتی نداشتند که بخواهند فضایی ایجاد کنند که نویسنده‌ی گوشه‌نشینی چون بیهقی جرات نکند از شاهنامه نام ببرد.
یک نمونه‌ی دیگر شعری است که بیهقی از معروفی بلخی می‌آورد. این شاعر را اصلا نمی‌‌شناسیم اما درباره‌ی او می‌گوید: «و سخت نیکو گفته است معروفی بلخی شاعر.» آنگاه شعر سخیفی از او را نقل می‌کند. این نمونهها نشان می‌دهد که سلیقه‌ی شعرپسند بیهقی متمایل به شعرهای آموزشی و اخلاقی است. این شعرها هیچ‌کدام در حد نثر بیهقی نیستند. نثر خود بیهقی بسیار فخیمتر از آنهاست. مشابهت‌های فردوسی و بیهقی در کمال‌گرایی هنری آن دو است. هر دو کسانی هستند که به کم قانع نمی‌توانند باشند؛ نه در شاعری و نه در نویسندگی. فردوسی می‌گوید که در آغاز سرودن شاهنامه تردید داشته است. دست به سفر می‌زند و با دیگران مشورت می‌کند. چون کما‌‌ل‌گرا بود. بیهقی هم می‌نویسد که نمی‌خواهد همانند دیگر مورخان، تاریخی سرسری بنویسد. برای این که بدانیم که کار او با تاریخ‌های دیگر چه اندازه تفاوت دارد کافی است که «تاریخ بیهقی» را با «تاریخ گردیزی» مقایسه کنیم. گردیزی همه‌ی «تاریخ بیهقی» را در تنها ۱۰ صفحه آورده است. این نشان می‌دهد که بیهقی رویکردی دیگر به تاریخ داشته است.

سبزوار شهر ارغوان های مشکبار

استاد حسین خسروجردی یکی از نویسندگان توانمند خطه سربداران است که در چند دهه اخیر با نثری فاخر و بیانی لطیف برای معرفی ارزش ها و توانمندی های شهر زادگاه خود ، دارالمومنین سبزوار ریشه فرهنگی خراسان ، در هر فرصتی که به دست آورده تلاش کرده است.
نام این نویسنده سبزواری که تا کنون کتاب های "تگرگ تاتار" و "ماه گل" از وی منتشر شده ، در کنار شماری دیگر از نویسندگان معاصر کشور در کتاب فرهنگ داستان نویسنان ایران به کوشش حسین میرعابدینی ذکر گردیده است
از جمله مطالب زیبایی که از همین نویسنده در معرفی دارالمومنین سبزوار در مطبوعات کثیرالانتشار کشور ، منتشر شده می توان به مطلبی با عنوان "سبزوار ، شهر ارغوان های مشکبار"  اشاره نمود :

سبزوار ، شهر ارغوان‌هایِ مُشکبا ر

سبزوار، تبلور عزم تاریخ و چکامه بلیغ یک فرهنگ تابناک و زایاست. این شهر شهیر، همیشه آرزوهای بزرگش همخوان یک زندگی کاملاً انسانی و تپنده بوده، و زنده زندگی کردن را یک اصل مهم برای حیات خویش می‌داند. زنده زندگی کردن مشحون یک تجربه تاریخی و عصاره فرهنگ دلاویز این بلاد کهنسال است. بلادی که حتی حماسه و شهامتش ملهم از این اصل اعلاست و همه علم و هنر و ادب و شوکتش بدان وابسته است.
اگر این ناحیت از جلال نهضت‌های بزرگش ـ چونان دفع سیطره سلوکیه و دفع سیادت اعراب و دفع بیداد تاتار ـ بر خود می‌بالد و اگر جانبازی و مقاومت مستمرش در اعصار و دوره‌ها، پاینده و جاوید است و به اسطوره‌های بزرگ دامن می‌زند، تنها به اعجاز همین اصلِ زنده زندگی کردن است.
شوخی نیست که شهری دهها بار قتل عام شود ولی هر بار او نجوای حق و عدل داشته باشد! کافی است که به اسنادی همچون تاریخ بیهق، جهانگشای جوینی توجه کنیم که چه‌سان آزمندان قدرت، حاملان قساوت و مهاجمان شریر می‌آیند و بَذرِ مرگ به چهره بیهقِ زیبا می‌افکنند.
«این خوارزمشاه ینالتیکین محمد به نواحی بیهق می‌آید و در این مدت قتل متواتر بود، هفده مرد پیش نماند و در دیه باغن همچنان و در دیه ششتمد و ربع زمنج همچنان و بعد از آن، در سَنة خَمس و خمسامئه قحط و وَبا افتاد و طعام عزیز شد.
حمزه بنِ آذرک از بَجستان بیامد و خَلق را به کشتن گرفتند از آنجا که رباط علیا‌آباد است تا بدر قصبه می‌کشتند و در قصبه سبزوارآمدند و هفت شبانه‌روز می‌کشتند!
بر اثر مقاومت چندین روزه مردم سبزوار در قبال هجوم تیمور، این سفاک خون‌ریز، نود هزار سر، از مردم بیگناه کنده می‌شود و از آن دو مناره می‌سازد تا بتوان شب‌ها چراغی بر بالای آن روشن کرد وقتی مناره‌های مخروطی آماده می‌شود روی هر یک کتبیه‌ای نصب می‌کنند و آنگاه همگی به طرف خراسان حرکت می‌کنند.
وقتی که قائم مقام، تقاجار سردار توکای شد، لشکر را به دو قسمت کرد. بخش اول به فرماندهی خود وی، راهی سبزوار شدند و پس از سه شبانه‌روز سبزوار را با جنگ گرفتند و به قتل عام پرداختند آنقدر که هفتاد هزار کشته شمارش و دفن شد. نوقان و سبزوار روز بیست‌وهشتم گرفته شد و قتل عام گردید. در دوره صفویه، شهرسبزوار مورد حمله عبدالمؤمنِ اُزبک قرار گرفت و قتل عام شد.
در تاریخ معاصر هم، این مقاومت، تنها و تنها معطوف جلوه‌های راستین عدالت و آزادی بوده آنسان که در قیام کلنل محمدتقی خان پسیان، این دروازههای مستحکم سبزوار بود که در مقابل کُنل گروپ و نیروهای مسلح او ایستادگی کرد و نگذاشت تا کلنل محمدتقی خان مغلوب استبداد شود.
آنسان که بیشتر در سال 1168 وقتی که نیروهای احمدشاه ابدالی ـ پادشاه جدید افغانستان ـ سرزمین خراسان را متصرف شد، باز این نیروهای سبزوار بودند که افغان‌ها را در این شهر شکست دادند و آنها را تا خود شهر مشهد می‌گریزانند.
این یک تکرار عبث و متداول و معمولی نیست. این جوهره ذات معنامند یک فرهنگ حماسی اعلاست. یک فرهنگ خود بوده اصیل و شفاف که در دایره عدالت و حق، نفس می‌کشیده و همیشه پناه جوی حق‌پرستان بوده است.
از زبان تاریخ می‌خوانیم که یاران یحیی‌بن زید که بیشتر آنان از مردم خراسان و بیهق بوده‌اند پس از کشته شدن یحیی آنقدر جنگیدند تا همگی شهید شدند. و بنا به تصریح تاریخ بیهق شمار علویان در بیهق زیاد بوده و نقل شده که قنبر یکی از غلامان حضرت علی(ع) در این دیار سُکنیٰ گزیده و به نام فرزند او، شادان، مسجدی در بیهق بود و به گفته یاقوت حموی در معجم‌البدان، بیشتر مردم سبزوار، روافض غلاة بوده‌اند و این درست در زمانی است که سلطان محمود انگشت در جهان کرده و از بهر قدرِ عباسیان، قَرمَطی و رافضی می‌جوید و چون درست گردد بردار می‌کشید!
اصلاً رافضی در لغت ترک کردن و وانهادن است و اطلاق آن به شیعه از آنروست که آنان رأی صحابه را در بیعت با ابوبکر و عمر رد کردند و آنسان که گفته شد مآخذ این حکایت روایتی است که در مُعجم‌البُدان آمده است و مولوی هم آن را در دفتر پنجم به شعر درآورده است:
                              کی بود بوبکر اندر سبزوار یا کلوخ خُشک اندر جویبار
مولوی در این حکایت طی عنوانی که همه شهر سبزوار را رافضی می‌داند و با صراحت تمام از کشتار مردم سبزوار به دست محمد خوارزمشاه خبر می‌دهد که در آن زمان سبزوار همچون یک اپُوزیسیون بر علیه جامعه رسمی عمل می‌کرده و در راه و مَسلکِ و اندیشه حق‌پرستانه خویش پایبند بوده‌اند:
                           شد محمد الـخ لُـغ خوارزمشاه در قَتالِ سبزوار پر پنــــاه
                           تنگشان آورد لشکرهــــای او اسپهش افتاد در قتـل عدو
چنین است تحکم حماسه پایدار مردم سبزوار که مذهب غالب آنها، همان مذهب رافضیهای غالی بود و این کلمه بنا به اعتقاد اهل سنت، نخستین بار به پیروان زیدبن علی‌بن حسین داده شده است. زید در سال 121 علیه بنی‌امیه قیام کرد و وقتی که او به بیهق وارد شد حدود صدوبیست مرد همراه وی شدند. از علمای مشهور این شهر که مُتهم به رُفْضُّ شده، امام ابوبکر احمدبن الحسینی البیهقی است و آنسان که در تاریخ بیهق آمده ابوالقاسم علی‌بن محمدبن حسین، رئیس بیهق، چهار مدرسه را در سال 414 برای چهار دسته تأسیس کرد. حنفیان، شافعیان، کرامیه و سادات که پیروان آنان معتزله (یا عدلیون) و زیدیه بوده‌اند. بعد از ساخت این مدارس، بی‌درنگ رئیس بیهق توسط سلطان محمود غزنوی فراخوانده می‌شود و به دلیل ساختن مدرسه برای شیعیان، مورد غضب قرار می‌گیرد.
این است نقل صریح تاریخ و اعتبار بی‌فتوری که بعدها در سرزمین شورانگیز خراسان رخ می‌دهد و منجر به حکومت حق‌طلبانه سربداران می‌شود. و آن صبحگاه در بیرون ده باشتین، داری نصب کردند و دستارهاو طاقیه‌ها بردار کردند و قیر و سنگ بر آن می‌زدند و نام خود را سربدار نهادند و هفتصد کس با عبدالرزاق علیه مغولان بیعت کردند و کاری نمودند که:
                  از بیمِ سنانِ سربداران تا حَشر یک تُرکِ دیگر خیمه به ایران نزدی
و شعایرشان تا بدانجا رسید که اگر سکه روی زمین می‌افتاد هیچ کس جرأت برداشتنش را نداشت تا مگر صاحبش پیدا شود و آن را بردارد. لباس همه، از فرمانروا گرفته تا مُقرّبان و نوکران از پشم گوسفند بود و همه هم یک فُرم و ساده! در خانه فرمانروا هر روز غذا به اتفاق تهیدستان صرف می‌شد و این قیام، بعد از آن همه سال، هنوز هم در خاطرة قوم ما زنده و گیراست و در فرهنگ و شعایر ما هنوز ریشه دارد شاید متداولترین واژه هر روزه این شهر، از نظر بسامد، عدل باشد و این واژه آنسان در قضاوت و شرایع به کار می‌رود که در داد و ستد. درستی فن، پُختِ مطلوبِ غذا، خوابیدن به اندازه، زیبایی‌ نگار و هزار تعبیر دیگر تنها به واژه عدل گفته می‌شود و این خوی دلپذیر! آیا همان اصل زنده زندگی کردن نیست؟
به سر تاریخ برگردیم و در ورای جبروت حماسه، ببینیم که سبزوار جلوگاه اعلای دیگری هم دارد و آن، اَدب و فَضلَش می‌باشد. ادبیان این شهر در گفت و تاریخ بیهق، تُهامه صغرا نام دارد و در این خصوص نمونه‌های برجسته چنینند:
ابوالفضل بیهقی با اثر جاودانه‌اش تاریخ بیهقی، ابوالعباس عنبری و اور را تصانیف بسیار بود. امام ابوبکر بیهقی که او را در علم حدیث ثانی نبود. ابوالمعالی امام الحرمین که بیشتر علما و محدثان خراسان و از آن جمله امام محمد غزالی، کیای هراسی و ابوالمظفر خوافی شاگرد و مرید او بوده‌اند. خواجه نظام‌الملک که مدرسه نظامیه نیشابور و بغداد را بنا کرد. ابوالحسن زید بیهقی مشهور به فرید خراسان. او ادیب، ریاضی‌دان، فقیه و اصولی و طبیب و لغت‌شناس و حکیم و کلامی و تاریخ‌دان بود.
عطاملک جوینی صاحب تاریخ جهانگشا با شهرتی عالم‌گیر. کمال‌الدین حسین‌بن علی کاشفی که مردی عالم، شاعر، نویسنده و واعظ بود و در خدمت علیشرنوایی منزلتی بسیار داشت. ابونصرِ مُشکان که استعداد نثرنویسی را در ابوالفضل بیهقی پروراند.
ابن‌یمین شاعر بزرگ دوره مغول و سپس سربداران و از متأخرین باید از فیلسوف و شاعر کلاسیک حاج ملاهادی نام برد و نیز از مهاجر اندیشمند دکتر علی شریعتی که فخر ابدی قلم همو بود و در پویش علم و عمل، اسوة دَهر و در این جغرافیایی پُرنبوغ باید از دولت‌آبادی شهیر نام برد که در خلق اثر عظیم خود کلیدر بی‌همتاست و در پویش راه و عمل و رفتار، براستی یک سبزواری اصیل، یک آزاده بصیر است و صد البته الگوی ادبی ما سبزواری‌هاست. جفایی که امروز به این داستان‌سرای شهیر عالم می‌رود، درست شبیه آن چیزی است که در عمران و آبادی به سر سبزوار می‌آید. کلیدر معجزه ادبی روزگار ماست. باید این را باور کرد و پذیرفت.
کلیدر پشتوانه همان ادبیاتی است که بیهقی و بونصر مُشکان و ابن‌فندوق و جهانگشا به ارث گذاشته‌اند، نثر آن، یک پدیده اعلاست که از تذکرة اولیایِ عطار تا زمانه ما هیچگاه سابقه نداشته و بزرگان ادب ما، همگی آن را آفرین خوانده‌اند. زنده یاد اخوان ثالث آن را گاهان زیبایی دانسته که بوی تولستوی از آن بر می‌خیزد. شادروان احمد شاملو آن را مثل قله‌ای می‌داند که از مه بیرون شده و این میراث پراقبال، فخر ماست. فخر فرهنگ زاد بومی و ادبی ماست و یک کلام، هر شهر و دیاری به یک چیز یا یک صفت مشهور است و سبزوار بنابه تصریح تاریخ بیهق، تنها و تنها به ادبایش مشهور می‌باشد.» و امروز که طراوات علم منسوخ شده و هُمَّم طُلابِ ادب در مهاوی قُصور و نُقصان افتاده، هنوز در بیهق سی شخص زیادت باشد که ایشان در صناعات ادب و معرفتِ لغتِ عَرب کامل باشند و ایشان را نظم و نثر دست دهد.» (تاریخ بیهق)
در قرونی که فرهنگ و ادب ما درخشان‌ترین دوره‌های خویش را طی می‌کرد و نبوغ ایرانی در اوج خودش بود یکی از دلایل این اوج، انتخاب وزرا و سیاستمداران از میان ادبا و فضلا بود. کاری که اینک در آمریکای لاتین متداول است و سیاستمدارانشان همه از فحول ادب و ادیبانند ـ و کیست که نداند زبده‌ترین و نخبه‌ترین آنها از همین بیهق توانمند بوده‌اند، وزیر ابوالعباس العنبری منشأ مولد او قصبه سبزوار بود او را تصانیف می‌باشد. او سال‌های بسیار در ماورالنهر وزارت داشت. آنگاه استعفا خواست چون به خراسان آمد. سلطان محمود وزارت خویش بر وی عرضه کرد. قبول نکرد، سلطان فرمود تا او را حَبس کردند و در آن حبس، او را در تباهه زهر دادند. خواجه نظام‌الملک ، وزیر مشهور سلاجقه و صاحب کتاب سیاست‌نامه که در تاریخ بیهق مفصل از خانواده آنها یاد شده و همو بود که مدارس زیادی را بنیاد نهادتا بزرگانی همچون امام‌الحرمین و امام محمد غزالی در آن توانا شوند.
عطاملک جوینی صاحب تاریخ جهانگشا که در دستگاه مغول مقام وزارت داشت و کتاب او تصویرگر سیاه و مرگبار این دوران است. ابوعلی بیهقی صاحب دیوان انشاء بود در عهد سلطان مسعود و محمود. بیشتر مقام او به دارالملک غزنی بود و او را تصنیفی است بغایتِ کمال. وزیر ابوالعباس جعفربن محمدحسین وزیر سامانیان، معین الملک ابوالقاسم که نایب وزیر بود در عصر سلطان سنجر و خواجه امیرک دبیر و برادرش خواجه بونصر دبیر که عامل ری بود و وزیر سلطان و امیر اسفهسالار سیف‌الدین و او از خسروجرد بود و در نیشابور و سبزوار مساجد و عمارت و رباطهای بسیار ساخت ولی سلطان‌ محمود بر او خشم گرفت و او را بیازرد.
عمران‌طلبی و آبادخواهی این اسپهسالار نیک، اینک پس از قرن‌ها به ملازمت و عطوفت ادبای ما می‌مزد و خواسته دیرین جمعی را مطرح می‌سازد. و بدین‌گونه بر استانی شدن این ناحیت، پای می‌افشارد. کاش او را می‌فهمیدند و در می‌یافتن

حسین خسروجردی - سبزوار
منبع :مجله اینترنتی اسرار نامه سبزوار  http://www.asrarnameh.com

حسین خسروجردی رمان نویس معاصر سبزوار

آشنایی با حسین خسروجردی رمان نویس معاصر سبزوار

استاد حسین خسروجردی یکی از نویسندگان پرکار معاصر سبزوار به ویژه در عرصه رمان نویسی است که از وی تا کنون چندین جلد کتاب داستان و رمان منتشر شده است.

فعالیت های وی اما تنها به نوشتن رمان های فارسی خلاصه نمی شود بلکه وی در مطبوعات ملی و محلی نیز تا کنون مقالات و یادداشت های ادبی فراوانی را منتشر کرده که عمده این مطالب در راستای معرفی تاریخ و فرهنگ دارالمومنین سبزوار شهر دیرینه های پایدار بوده است.

خسروجردی همچنین از حدود یک سال قبل به جمع نویسندگان افتخاری مجله اینترنتی اسرارنامه پیوسته و تا کنون چندین مطلب تاریخی ، فرهنگی و ادبی به قلم وی در این مجله منتشر شده است. از همین رو در اینجا مناسب است که به معرفی بیشتری از این نویسنده توانمند معاصر خراسان داشته بپردازیم . برای این منظور نگاهی می اندازیم به مطالبی که تا کنون در رسانه های مختلف برای معرفی این نویسنده سبزواری منتشر شده است :

هفته نامه سهند تبریز به سردبیری آقای عبدالله باقری حمیدی:

آقای خسروجردی و زادگاه او شهر سبزوار را چنین معرفی کرده است  ، حسین خسروجردی یکی از رمان نویسان خراسان است. زادگاه خسروجردی شهر سبزوار است . در سبزوار نویسنده ناگزیر است رمان بنویسد ، زیرا سبزوار پیشینه ی گسترده ی نثر نویسی دارد .  سرآمد تمام نثر نویسان سبزوار و ایران ، محمود دولت آبادی است . محمود دولت آبادی با رمان های کلیدر ( ده جلد ) جای خالی سلوچ ، روزگار سپری شده مردم سالخورده (3جلد ) و کلنل ، سنت پر شگوهی از رمان نویسی را در سبزوار بنیان گذاشته است .  حسین خسروجردی در همین سنت رمان می نویسد . رمان های خسروجردی رؤ الیستی هستند . نگرش تاریخی خسروجردی به رویداد های پیرامون انسان ، سبب شده ، شخصیت های بزرگ تاریخ معاضر ایران را به عنوان شخصیت رمان ،گسترش بدهد .

کتاب های حسین خسروجردی معرفی می شوند :

1- ماه گل ( داستان بلند ، نگاشته شده در سال 1368، روایتی آزاد از آمدن ارتش کرمان به سبزوار )
 2- جهان بانان ( رمان ، ضرباهنگ روزگاری است که هنوز پهلوانان نمرده اند )
 3-به نسیم عطر تو می آیم ( داستان بلندی که در حاشیهی جنگ جهانی دوم نگاشته شده )
 4-تگرگ تاتار ( رمان تاریخی ، بنفشه ای از تقویم کهنه سربداران )
5- رمانی که هنوز عنوان آن مشخص نشده و در حال ویرایش است . ( این رمان برداشت آزادی است از زندگی یکی از دانشمندان بنام از تاریخ معاصر . )
 6- کوشش پروانه آماده چاپ ( یاد داشتها و تحقیقات و کار های میدانی )

منبع: هفته نامه سهند تبریز / به قلم عبدالله باقری حمیدی سردبیر

بیوگرافی حسین خسروجردی

اهل شهرستان سبزوار و متولد 1333  (یکهزاز وسیصد وسی و سه  خورشیدی )و دارای دو فرزند است که بیشترین اوقات عمر را در همین شهر گذرانده و چند سال در تهران و اکنون به مدت 12 سال است که در مشهد زندگی می کند .

«... زندگی و گذران عمر لاجرم با تحصیل آغاز شد و در آن شهرستان پر آفتاب و سرشار از حیف که حزن خموشانه اش بسان عود سوخته می ماند ، مرا پروراند و سپس در سایه سار مهر و صیقل عواطف و دلبستگی ها و کار و ورزش و تجربه و تحصیل و مهاجرت و آرزوهای بی شمار ، مرا غلطاند و ساباند و تاباند تا آنگاه که نوشتن آموخت .
نوشتن ، همان اشتیاق نامحدودی که از ادبیات و فرهنگ و هنر جوشان و پویان روزگار ما به پا می خیزد و می کوشد تا از آن عملی هدفمند و موثر و زندگی ساز ، بسازد .
و در طیف این رنگین کمان گسترده چگونه بگویم که تحقیق و کار میدانی و تمرکز و تخیل و عشق و گرد و غبار و رنج و مسافرت و معاشرت و خستگی و وجد و اندوه ، توامان بوده و خواهد بود . تا تو را به قله و چکاد  مه بیز  رمان و داستانی برساند که مادام از تو کار و کار و رفتن و رفتن و رفتن و کوشش بی دریغ و عاشقانه می طلبد که در منطق الطیر عطار ، هدهد آن را تنها با موسیقار و روشنی جان خود به جلو برده است .
رمان ، شور زنده و آینده سازی است که در روزگار ما ، پاداش آن رنج و عشق است ، همانی که نظامی گنجوی فرموده است :
                                           سایه خورشید سواران طلب
                                           رنج خود و راحت یاران طلب

مجله اینتر نتی اسرارنامه سبزوار :

آقای حسین خسروجردی یکی از نویسندگان توانمند سبزواری است که نثر فارسی را در نهایت فخیمی زبان و درستی دستور می نویسد.
خسروجردی فقط یک نویسنده توانمند نیست. او علاوه بر آنکه هنر نویسندگی را مانند بسیاری از اهالی سرزمین بیهق در خون خود دارد ، به طور همزمان یک سبزواری عاشق هم هست.
عاشق و نه متعصب .
یک سبزواری عاشق ، که ارزش های فرهنگی و تاریخی زادگاه خود را به درستی می شناسد و بدان عشق می ورزد و البته از آن می نویسد.
متن های زیبای خسروجردی پیش از این در بسیاری از نشریات محلی خراسان و دیگر نقاط کشور منتشر شده و اغلب با استقبال سردبیران آن نشریات مواجه گردیده و به مخاطبانشان یادآوری کرده است که دارالمومنین سبزوار این شهر خوبان پارسی گو ، همچنان یکی از خاستگاه های اصلی زبان و ادبیات فارسی است و سبزواریان امروز هم مانند همیشه تاریخ ، "دُرِّ دَری" را در نهایت وقار و وزانت می نویسند. چونان خواجه ابوالفضل بیهقی پدر نثر داستانی فارسی ، چونان دکتر شریعتی که نثر مسحور کننده او در کویریاتش شعر فارسی را به سکوت و تأمل وا میدارد و البته چونان استاد محمود دولت آبادی نویسنده کلیدر بلندترین رمان زبان و ادبیات فارسی که در ارزش های ادبی آن گفتنی بسیار است...

منبع : اسرارنامه     http://www.asrarnameh.com

فردوسی و بیهقی دو ضلع زبان فارسی

فردوسی و بیهقی دو ضلع زبان فارسی

نوزدهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی در موسسه فرهنگی شهر کتاب به بررسی «بیهقی و فردوسی» اختصاص داشت که با سخنرانی دکتر محمدجعفر یاحقی، چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد.

آناهید خزیر: شاهنامه‌ مهم‌ترین کتاب در حوزه‌ی شعر و تاریخ بیهقی مهم‌ترین کتاب در حوزه‌ی نثر فارسی است و دغدغه‌های هر دو اثر در انعکاس اوضاع نامساعد سیاسی ـ فرهنگی و چشم‌انداز نگران‌کننده‌ای که ایران با آن مواجه بوده، بسیار شبیه یکدیگر است. از میان آثار ادبی فارسی، به سادگی نمی‌توان یکی را برگزید و با تاریخ بیهقی سنجید اما شاهنامه‌ی فردوسی به دلایلی با تاریخ بیهقی قابل مقایسه است. گذشته از مشابهت‌های آشکار میان زندگانی و شخصیت صاحبان آن دو، برخی همانندی‌های دیگر محتوا و چگونگی پیدایش آن دو اثر را به هم نزدیک می‌کند.
دکتر محمدجعفر یاحقی، ادیب معاصر ایران در ابتدای سخنانش به مقایسه میان بیهقی و فردوسی پرداخت و گفت: بیهقی همان سمتی را در نثر فارسی دارد که فردوسی در شعر از آن برخوردار است. فردوسی در شعر پایه و اساس و بنیاد است و بیهقی در نثر. بی‌گمان «تاریخ بیهقی» دوشادوش شاهنامه در زبان فارسی مطرح است. برای من عرصه‌ی زبان فارسی می‌تواند «لغت‌نامه» دهخدا باشد. اگر لغت‌نامه را بگشاییم اولین شاهد شعری هر لغت، یا اغلب لغت‌ها، از شاهنامه است و اولین شاهد نثری از بیهقی. و این هم‌دوشی این دو را نشان می‌دهد.
مشابهت‌های زندگی فردوسی و بیهقی
فردوسی و بیهقی دو ضلع زبان فارسی هستند. قرن چهارم را باید متعلق به فردوسی دانست و قرن پنجم را متعلق به بیهقی. اگر آغاز قرن پنجم را یک اوج حساب کنیم، فردوسی در دامنه‌ی سربالایی آن است و بیهقی در دامنه‌ی سرپایینی آن. فرهنگ ایران و هویت و زبان فارسی در این سو بر دوش فردوسی است و در آن سو بر دوش بیهقی. به هر حال یک فاصله‌ی زمانی معهود بین این دو هست. ارتباط و اتصالی که از نظر سنی این دو می‌توانند داشته باشند، سبب شد رسالتی که بر دوش فردوسی بود بر دوش بیهقی گذاشته شود. در ۵۰ سالگی فردوسی بود که بیهقی متولد شد. یعنی یکسال پس از ختم نخستینِ شاهنامه.
وضعیت خانوادگی و خاستگاه این دو نیز شباهت‌هایی دارد. بیهقی متولد روستای «حارث‌آباد» بیهق، نزدیک سبزوار، است و فردوسی متولد روستای «پاژ» طابرانِ توس. این دو روستا تقریبا وضعیت مشابه‌ای دارند و غریب و مهجور و متروک بوده‌اند. از روستای حارث‌آباد مردان سرشناسی نمی‌شناسیم اما در روستای پاژ چهره‌های بزرگ فکری و فرهنگی برخاسته‌اند. بنابراین از لحاظ جغرافیایی هم حتا مشابهت‌هایی میان فردوسی و بیهقی می‌توان یافت. از دید اجتماعی هم که بنگریم درمی‌یابیم که پدر فردوسی از دهاقین توس بود و در شمار اشراف و طبقات فرهیخته‌ی جامعه. یادگارها و دیرینگی‌های فرهنگ ایران در سینه‌ی طبقه‌ی دهقان بود. آن‌ها حامل ارزش‌های قومی و فرهنگی بودند. پدر بیهقی هم - خواجه حسین- آن‌گونه که از اشاره‌ی خود بیهقی در تاریخی برمی‌آید فرد شاخصی بوده است و به نظر می‌رسد که از رجال عصر غزنوی بوده و مسئولیت‌هایی در سیستان داشته است. با این همه، تفاوت‌های فردوسی و بیهقی از این دید البته آشکار است. دهقانان مردمان به خود متکی بودند و بی‌ارتباط با حاکمیت و دستگاه اداری و دولتی اما پدر بیهقی، مثل خود بیهقی، حقوق‌بگیر دستگاه حکومتی بودند.
دوره‌ی اسلامی ادامه‌ی شرایط فرهنگی ایران باستان
قرن چهارم و پنجم قرن‌های ویژه‌ای در فرهنگ ایران به‌شمار می‌روند. در آغاز قرن چهارم یک تلفیق خجسته‌ای صورت می‌گیرد و بارور می‌شود. حاصل آن هم قرون طلایی اسلامی است. علم و معرفت و شعر و ادب و آگاهی و فلسفه تولید می‌شود و محصولی شاداب پدید می‌آورد. در واقع تاریخ ایران قرن‌ها پیش از اسلام ادامه داشته است. این تاریخی بود که چندصد سال پیش از میلاد توانست کوروش را به جهان عرضه کند و ندای انسان‌دوستی و برابری را در جهان بدهد و تمدنی بود که تخت‌جمشید را ساخت و پیامبر عظیم‌الشانی مثل زرتشت را به جهان عرضه کرد. این تکیه‌گاه نیرومندی بود که نباید آن را فراموش کرد. به نظر من ادامه‌ی همان شرایط و همان فرهنگ و تمدن است که در دوره‌ی اسلامی بارور شد. در دوره‌ی ساسانی ارتباط میان دین زرتشتی و دین مسیحی وجود داشت. در این زمان بود که بسیاری از فلاسفه که در تنگنا قرار گرفته بودند به دربار ساسانی آمدند و به شکفتگی فرهنگی در ایران کمک کردند. بروز و تجلی آن در دوره‌ی اسلامی در زبان فارسی جدید روی داد.
می‌گویم فارسی جدید. چون زبان فارسی از قدیم وجود داشته است. تنها ما الفبا را از عرب‌ها گرفتیم اما اندیشه و محتوای این زبان همان محتوای گذشته‌اش بود. این حرکت و جریان مستمر در دوره‌ی اسلامی به بار نشست و به‌خصوص در قالب زبان فارسی هویت ویژه‌ی خود را پیدا کرد. هویتی که منحصرا ایرانی بود. دو سه قرن اول قرن‌های برزخ و دوران جهت‌گیری و جهت‌یابی بود اما زمانی که امرای ایران‌دوست سامانی توانستند این زمینه را برای رشد زبان فارسی فراهم کنند، نخستین آثار به این زبان پدید آمد. پس تلفیق ایرانی ـ اسلامی در قالب زبان فارسی رُخ داد. فردوسی و بیهقی تولید و مولد این حرکت هستند. اگر بر این پایه شاهنامه را ببینیم، آن‌گاه درمی‌یابیم که پشتوانه‌ی آن ۲۰ و چند قرن تمدن و تاریخ و فرهنگ است. از این‌رو ما متوقع هستیم که مولودان این جریان با هم سنخیت فکری داشته باشند، حتا اگر رشته‌های کاری‌شان متفاوت باشد.
پشت کتاب بیهقی اندیشمندان ایرانی را می‌یابیم
این دوره، دوره‌ی شکفتگی علوم محض هم هست. اطبا و ریاضی‌دان‌هایی که در این دوره پدید آمدند در یک مجموعه و زیر یک چتر قرار می‌گیرند و یک نوع تفکر خردمندانه و فلسفی در این عصر به بار می‌نشیند. اگر به دانشمندان این عصر بنگریم، می‌بینیم که بیرونی شباهت‌هایی به فردوسی و بیهقی دارد و اتفاقا مورد احترام بیهقی هم هست و از او با عنوان «استاد بیرونی» یاد می‌کند. اگر در این دوره ابن‌سینایی به‌وجود می‌آید، با آن که کار او کارِ دیگری است، اما تفکر و جوهره‌ی فکری و نگاه و بینش او با فردوسی مشابهت دارد. یعنی آزاده است، تن به زور نمی‌دهد، بیگانه‌ستیز است و روح فرهنگ را ترویج می‌کند.
ابوریحان و ابن‌سینا هم مثل فردوسی تحت تعقیب دولت غزنوی بودند. غزنویان این شخصیت‌ها را نمی‌توانستند تحمل کنند. البته بیهقی با آن که جوهر آزادگی در کنه اندیشه‌اش هست اما سربزیر است و سر ناسازگاری ندارد. هنگامی که لایه‌ی مصلحت‌اندیشانه‌ی ظاهری او را برداریم، در پشت کتاب بیهقی هم یک ابوریحان، یک ابن‌سینا و یک فردوسی می‌یابیم. اگر بعدها بزرگان ما از دامن عرفان سر درمی‌آورند، شگرد تازه‌ای برای مبارزه‌ی فرهنگی و هویت و گردن‌فرازی خاص ایرانی بود. تا آستانه‌ی عطار این طرز فکر را در اغلب نویسندگان و شاعران و فیلسوفان می‌بینیم. البته متشرعانی بودند که راه دیگری را برگزیدند. می‌خواهم بگویم که این بستر تاریخی را آن‌ها بوجود آوردند. زمان فردوسی اوج آن است و انحطاط آن در دوره‌ی بیهقی است.
در حدود سال ۴۰۰ قمری تغییر خاصی در خلافت بغداد ایجاد می‌شود. و آن روی کار آمدن القادربالله است که ۴۰ سال هم خلافت کرد. در این زمان مسیر برخورد با فرهنگ ایرانی دگرگون می‌شود و این چیزی بود که فردوسی آن را می‌دید و تجربه می‌کرد و بیهقی در اوج این تجربه بود. زمانی که غزنویان با خلافت بغداد دست به یکی کردند جریان به سمتی رفت که انتظار بازگشت آن نبود. این جریان در زمان فردوسی هنوز نُضج و بروز نداشت. در سده‌ی سوم روح فرهنگ ایران در بغداد حکومت می‌کرد اما بر سر کار آمدن نژادهای دیگر، میدان را برای دیگران باز کرد و بدین‌گونه کم‌کم دست ایرانیان از حکومت و مملکت‌داری کوتاه شد.
ذره‌چینی و نکته‌بینی ویژگی فردوسی و بیهقی
به هر روی، آغاز کار فردوسی و بیهقی همانندی‌هایی دارد. فردوسی در آغاز کمتر مشکل داشت. از لحاظ فکری و فرهنگی اوضاع مساعد بود. فردوسی مرد ثروتمندی بود و پدرش از ملاکین به‌شمار می‌رفت و درنتیجه فردوسی به کسی نیاز نداشت و زندگی‌اش تامین بود. اهتمام او متوجه یک کار بود و آن به پایان رساندن شاهنامه بود. فردوسی چشم دوخته بود که با اتمام شاهنامه، برگه‌ی هویت ایرانی را به دست او بدهد. بیهقی نیز این‌گونه بود و می‌خواست کتابش را به پایان برساند. هر دو هم تقریبا موفق می‌شوند اما هر دو در پایان زندگی به درماندگی و فقر دچار می‌شوند. شِکوه‌های فردوسی را می‌دانیم: «الا ای برآورده چرخ بلند/ به پیری چه داری مرا مستمند». بیهقی هم از دستگاه حکومت کنار می‌کشد و یادداشت‌های خود را تنظیم می‌کند.
یکی از خصوصیات مشترک دیگر فردوسی و بیهقی، ذره‌چینی و نکته‌بینی آن دو است. فردوسی یک متن ابتدایی به نام شاهنامه‌ی ابومنصوری داشت اما به این اکتفا نکرد و مرتب از موبدان و دهقانان می‌پرسید و به کتابش می‌افزود. شاهنامه تحقیق خود فردوسی است به‌اضافه‌ی شاهنامه‌ی ابومنصوری. فردوسی خیال‌پردازی نکرده و بی‌پشتوانه حرفی نگفته است. «تاریخ بیهقی» هم این‌گونه است. بیهقی یا کتاب خوانده یا از «افراد ثقه» شنیده است. بیهقی یادداشت می‌کرد یا به قول خودش «تعلیق» می‌کرد. اتفاقا یکبار در طول زندگی بخشی از آن‌ها یادداشت‌ها، یا به تعبیر خودش «روضه‌های رضوانی»، از بین می‌رود و او بسیار افسوس می‌خورد. چون نسبت به منابع کارش حس مسئولیت داشته است.
از نظر درون‌مایه و دامنه‌ی فکری هم اگر به شاهنامه و «تاریخ بیهقی» نگاه کنیم، شباهت‌های بسیاری میان آن دو می‌یابیم. یکی از بارزترین این شباهت‌ها بحث «قضامحوری» این دو کتاب است. هر دو به سرنوشت اعتقاد دارند و این را بیان می‌کنند. البته با زبان خود و پایگاه فکری جداگانه. آن دو اتفاقات را به ماوراء نسبت می‌دهند. بیهقی می‌نویسد: «و قضا ایزدی چنان رود که وی خواهد و گوید و فرماید. نه چنان که مراد آدمی است.» شاهنامه هم همین‌گونه است و جهان‌بینی فردوسی متافیزیکی است. البته حکیمانه‌تر و فلسفی‌تر و خردورزانه‌تر از بیهقی.
تکیه بر خرد محور اصلی فردوسی و بیهقی
دومین محور اصلی و مشابه این دو اثر تاکید و تکیه بر «خِرد» است. این خردی است که از دوره‌ی باستان رسیده بود. اگر بخواهیم همه‌ی شاهنامه را بیفشاریم، همان سی و چند بیت دیباچه که در ستایش خرد است، خلاصه‌ی شاهنامه است. آن بیت‌ها یعنی عقلانیت و خردمندی و حل مسائل به کمک عقل و خرد. فعل و انفعالاتی که در شاهنامه رخ داده بر محور خرد است. اگر بیاییم افرادی را که در شاهنامه با خرد متصف هستند شناسایی کنیم، می‌بینیم که طیف‌های خاصی در شاهنامه خردمند هستند و این خرد در وجود آن‌ها بارور شده است. بسیاری از پهلوانان شاهنامه کردار معقولی دارند و خردمندانه زندگی می‌کنند. در«تاریخ بیهقی» نیز خردمندان فراوانند.  ۲۹ نفر در کتاب بیهقی از خردمندان به‌شمار می‌روند که اتفاقا هیچ کدام آن‌ها از شاهان نیستند. بونصر مُشکان، احمد عبدالصمد و برخی از نیروهای مخالف‌اند که به خرد شناخته می‌شوند.
شاید به همین دلیل است که در دوره‌ی افول خردمندی، متاسفانه شاهنامه و «تاریخ بیهقی» مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند. شاهنامه شاید همیشه مطرح بوده است اما «تاریخ بیهقی» در دوره‌هایی مورد بغض کسانی بوده است. می‌دانیم که غزنویان از «تاریخ بیهقی» چندان خوش‌شان نمی‌آمد. برای این که دست‌شان را رو می‌کرد و تباهی و فساد آن‌ها را نشان می‌داد. برای همین است که از شاهنامه و «تاریخ بیهقی» هیچ دستنویس کهنی نمی‌شناسیم. قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از شاهنامه داریم ۲۰۰ سال پس از فردوسی نوشته شده است. بیهقی از این نظر هم شرایط بدتری دارد و تا ۵۰۰ سال بعد از بیهقی دستنویسی از آن در اختیار نداریم. به هر روی، هنگامی که عصر دُگم و محدود و تنگ‌نظری و بی‌خردی حاکم می‌شود و این دو کتاب از دور خارج می‌شوند. من تردید ندارم که بیهقی شاهنامه را خوانده است. اما چرا نام نبرده؟ ممکن است در بخش‌های گمشده‌ی از بین رفته‌ی «تاریخ بیهقی» اشاره‌ای به فردوسی و شاهنامه شده باشد اما به هر حال شاهنامه خط قرمز غزنویان بود و بیهقی از آوردن نام آن دوری می‌کرد.

منبع : http://www.bookcity.org/default.aspx

ابوالفضل بیهقی از منظر بزرگان تاریخ و ادب پارسی

ابوالفضل بیهقی از منظر بزرگان تاریخ و ادب پارسی
محمود حسینی‌زاد (نویسنده و مترجم ) :

بیهقی جمله‌سازی را دگرگون می‌کند

بیهقی وسیله‌ای است برای داستان‌سرایی امروزی.
دکتر فیاض در مقدمه‌ای که بر تصحیح خود از «تاریخ بیهقی» نوشته است می‌گوید که علاقه به «تاریخ بیهقی» به دوره‌ی تجدد در ایران بازمی‌گردد. یعنی دوره‌ای که ایرانیان آثار ایرانی را می‌خوانند تا آنکه به «تاریخ بیهقی» می‌رسند. به نظر من البته در جاهایی چارچوبی که فیاض برمی‌شمارد درست است اما در جاهایی هم هست که باید از این چارچوب بیرون رفت. چون بیهقی تاثیری بسیار ژرف‌تر از کسانی چون طبری داشته است.

بیهقی جمله‌نویسی را دگرگون می‌کند. هرجا که بخواهد فعل را می‌آورد و ارکان جمله را به هم می‌ریزد. تا بتواند به خواننده تصویر ارایه کند.اطلاع‌رسانی را هم ضربه‌ای انتخاب می‌کند. می‌داند کجا ضربه بزند و کجا نتیجه بگیرد. همین نکته‌هاست که توجه نویسندگان امروز را به بیهقی و نثر او جلب می‌کند. کسانی مثل گلشیری و آل‌احمد و گلستان نمی‌خواستند مثل جواد فاضل یا مثل «بوف کور» هدایت بنویسند. پس دنبال وسیله‌ای می‌‌گشتند تا تصویرسازی مدرن کنند. بیهقی به آن‌ها جواب داد. به این دلیل است که در نزد نویسندگان امروز اقبال به بیهقی بسیار است.

بیهقی هنگام گزارش رویداد‌ها، از خواننده سوال می‌کند و بدین‌گونه او را درگیر کتابش می‌سازد.

بیهقی در ‌‌نهایت ایجاز شخصیت‌پردازی می‌کند و با یک جمله شخصیت‌ها را توصیف می‌کند. او واژه‌های تصویری بسیاری را به کار می‌برد.بیهقی ایجاز دارد اما ایجاز او مثل ایجاز ناصرخسرو نیست. ایجاز ناصرخسرو‌گاه خسته‌کننده است.
یکی از بهترین داستان‌های «تاریخ بیهقی» داستان «سیلِ بزرگ» است. این بخش از کتاب بیهقی از نظر استحکام بسیار زیباست. بیهقی در شرح این ماجرا یکی از بهترین تصویرسازی‌ها را انجام می‌دهد. هرکس دیگری بود به خوبی او نمی‌توانست این گونه ماجرا را هنرمندانه شرح دهد.

کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی یکی از آثار شاخص و تراز اول نثر فارسی است. او روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان فاقدش بودند. تاریخ بیهقی متنی «تاریخی ـ ادبی» است که تاریخی حماسی و پر اوج و نشیب را با قلمی زیبا و زبانی باشکوه و پرنیانی روایت کرده و بنایی چنان بزرگ افراشته است که ذکر آن تا دنیا باقی خواهد ماند.

دکتر غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: بیهقی‌پژوهی در روزگار ما تاریخی صد ساله دارد. بزرگانی سراغ بیهقی رفته‌اند، همانند «محمدتقی بهار» که به اعتبار یادی که مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی از او می‌کند، آفاق زیبایی از نثر بیهقی را به روی شاگردانش گشود. به همین گونه باید از دکتر فیاض یاد کنیم که زحمات بسیاری برای «تاریخ بیهقی» کشید و نیز دکتر غلامحسین یوسفی که دو مقاله‌ی او درباره‌ی بیهقی، در کتاب‌های «دیداری با اهل قلم» و «برگ‌هایی در آغوش باد»، مناسب است که در یک رساله‌ی مستقل چاپ بشود. من بیهقی را از نگاه کلان می‌بینم. هزارسال پیش دبیری از دستگاه غزنویان، حوادث سیاسی و اجتماعی و جنگ‌های روزگارش را در سی جلد و پنجاه هزار ورق به رشته‌ی تحریر درآورده است. در تاریخی که او نوشته است، چند خصوصیت وجود دارد که باید به آن توجه داشت. یکی خودآگاهی او نسبت به داشتن روش در تاریخ‌نگاری است. بیهقی یک کار روشمند کرده است. دیگر، اهتمام بیهقی به ثبت واقعیات به صورت دقیق است.

فایده‌ی اجتماعی و سیاسی تاریخ بیهقی، یک جنبه دیگر اهمیت آن است. بُعد سوم زبان شیرین، پخته، پرورده، دقیق و روشن بیهقی است. کاری که بیهقی در نثر فارسی کرده است کاملا قابل مقایسه است با کار فردوسی در شاهنامه.

«غرض من آن است که تاریخ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم. چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند»

تاریخ بیهقی سندی روشن است که دال بر عظمت و اصالت و قدمت فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی ماست. ما می‌توانیم بگوییم ملتی هستیم که هزار سال پیش به درجه‌ای از فرهیختگی رسیده بودیم که یک دبیر در دستگاه حکومتی، پنجاه سال یادداشت گردآورده و تاریخش را به زبانی نوشته است

 دکتر محمدجعفر یاحقی، مصحح شاهنامه : بیهقی نیز همانند فردوسی که از سرنوشت افراد درس می‌گیرد، می‌نویسد: «این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد و احمق کسی باشد که دل در این گیتی فریفتگار بندد و نعمت و جاه و ولایت او را به هیچ چیز شمرد.» بیهقی تالی فردوسی است. کافی است که کتاب «لغت نامه» دهخدا را بگشایید و مدخل‌های لغوی آن را بنگرید تا دریابید که اولین شاهد به نظم از شاهنامه‌ی فردوسی است و اولین شاهد به نثر از «تاریخ بیهقی» است.آن‌چه پیش از «تاریخ بیهقی» نوشته شده، دو یا سه نمونه بیشتر نیست. هیچ کدام هم اهمیت کتاب بیهقی را ندارند.«تاریخ بیهقی» اولین تاریخی است که ادبیات را برای بسط تاریخ به خدمت گرفته است و این دو را با هم آمیخته است.

یهقی در به کارگیری عناصر ادبی از دیگران، بسیار موفق بوده است. از اینکه او برخی از شعرهای خوب رودکی را در تاریخ خود آورده است، مدیون او هستیم. بیهقی بهترین و ناب‌ترین اندیشه‌های ادبی ما را گرفته و به استخدام نثر خود درآورده است. به‌کارگیری اشعار عربی هم نمونه‌ی دیگری از کار اوست. بیهقی برخوردار از دانش ادبیت زمان بوده و بسیاری از اشعار عربی را در ذهن داشته است. یکی از دشواری‌های تصحیح «تاریخ بیهقی» همین اشعار عربی است که در کتاب خود آورده است.

علی‌ا‌صغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب : شیوه‌ی تاریخ‌نگاری بیهقی منحصر به فرد است

بیهقی از مهم‌ترین نثرنویسان زبان فارسی است. تاریخی که او نوشته است، ویژگی‌های متعددی دارد. نخست آنکه اولین کتابی است که میان تاریخ و ادبیات پیوند برقرار کرده است. از این جهت، شیوه‌ی تاریخنگاری او منحصر به فرد است. ارزش‌های ادبی در «تاریخ بیهقی» هست که هنوز کشف نشده است. کتاب او الگویی برای کسانی شده است که خواسته‌اند در این ژانر اثری بیافرینند. از سوی دیگر، «تاریخ بیهقی» به دلیل استفاده از گونه‌ای محاوره‌ی فارسی و تبدیل آن به نوشتار ادبی، اهمیت دارد. ضمن آنکه اعتدال او، فارسی نویسش را پسندیده ساخته است.بیهقی توانسته است که گزارش‌های خشک تاریخی را به شکل هنری در اختیار خواننده بگذارد.

دکتر زهرا حیاتی : بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

بسیارانی گفته‌اند که بیهقی تنها یک مورخ نیست. چون رویداد‌ها را گزینش کرده و معنای خاص خود را به خواننده القاء کرده است. پس «تاریخ بیهقی» یک متن روایی است، نه صرفا یک گزارش تاریخی.
بیهقی با چیدمان رویداد‌ها، روایتی هنرمندانه و خلاقانه آفریده است

حسنک وزیر داستانی کُند و ملامت‌بار یا داستانی پویا؟
در «داستان حسنک وزیر» تعلیق اول هنگامی است که بوسهل سعی می‌کند امیر مسعود را قانع کند که بیهقی را بکشد. مسعود می‌گوید: «تا بیندیشم». این سخن ایجاد تعلیق می‌کند. تعلیق دوم وقتی است که خواجه احمد حسن از عبدوس می‌خواهد که سلطان مسعود را از کشتن حسنک بازبدارد. می‌گوید: «تا توانی خداوند را بر آن دار که خون حسنگ ریخته نیاید». در این‌جا مخاطب می‌اندیشد که آیا سرنوشت حسنک قطعی است؟ تعلیق سوم وقتی است که بوسهل از حسنک دفاع می‌کند. در این‌جا بیم و امید خواننده زیاد می‌شود. تعلیق چهارم وقتی است که خرید و فروش اموال حسنک را می‌بینیم. بیم ما از سرنوشت حسنک دو برابر می‌شود.
در تعلیق‌های آخر، هنگامی که حسنک را برای بر دار کشیدن می‌آورند، بیهقی با نمایش دادن آشوب مردم، بیم را بیشتر می‌کند. نمونه‌های دیگر در ساختار درونی پیرنگ، الگوی حرکت است. حرکت‌های یک فیلم در چند زمینه است

هر بخش از تاریخ بیهقی در یک نمای سینمایی جای می‌گیرد
برخی از شخصیت‌پردازی دراماتیک در «داستان حسنک وزیر» نمایشی است. زیرا همه‌ی جنبه‌های یک شخصیت را توصیف می‌کند. بیهقی تمام جزییات موقعیت اجتماعی و پایگاه شغلی شخصیت‌ها را بیان می‌کند. خصلت‌های درونی آن‌ها را نیز می‌آورد. شخصیت‌های او عمق و بُعد دارند. به‌ویژه شخصیت مسعود رنگارنگ توصیف شده است. این را نیز باید دانست که بیشتر از ۹۰ درصد گفت‌وگو‌ها در «تاریخ بیهقی»، گفت‌وگوهای نمایشی است.

مولف «تاریخ بیهقی» کلوزآپ‌های متعدد به ما می‌دهد. در نتیجه چنان به حسنک نزدیک می‌شویم که گویی گلویمان می‌گیرد!

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید – حسین خسروجردی

بیهقی در تاریخ پایه خود یک مسافر غریب تک تاز است که همیشه در برگستوانِ باره خود یک آسمان مطلب و نگاشته دارد که همیشه هم مملو از عبرت‌ها و نکته‌ها و دقت‌های تاریخی و اجتماعی است مسافر ما گاه در زمین داور است و گاه در دشت‌های شاه بهار و گاه با نگاه تیزبین و موشکافش از میان باغ‌های عَدنایی و سَدره می‌گذرد و از نشاط شراب امیرانِ شادخوار و لابه‌گو. پرده بر می‌دارد و گاهی زیبایی بهار را با احساس شاعرانه و دلنواز در دشت‌های حورانه و نخشب می‌بیند و می‌نگارد که هر صبحگاه باغچه‌های آن به گل نشسته‌اند و هوا را عطر‌افشان می‌سازند رباط‌های آباد و فراوه و رزان، دامن می‌افشانند و تا مرزهای غور و فراه و هرات کشانده می‌شوند و بادهای فرحبخش، در دشت‌های سبز حورانه و شاه بهار می‌پیچد تا تو در اعجاز زبان مکتوب ابوالفضل بیهقی، قول فیلسوف معاصر هایدگر را بپذیری که گفت: زبان‌سرای وجود است.

تاریخ بیهقی اثری است که گاه داد حماسه را می‌ستاند و مردانی را می‌نمایاند که سترگ و جانانه‌اند که به نقل و قول مؤلف چنین نگاشته می‌شودند: «و من که بوالفضلم می‌گویم که چون علی، مرد، کم رسد»

احمق کسی باشد که دل درین گیتی غدار فریبکار بندد و بزرگامردا که او را دامن قناعت تواند گرفت و حرص را گردن فروتواند شکست. (220) ابوالفضل بیهقی در نشان دادن کار و سرانجام این مردان دلیر، پند آخرین خودش را مثل فردوسی توسی چنین بیان می‌کند «و آفتاب زرد را چنان شد که گفتی هرگز مسکن آدمیان نبوده است.»

آری همپای سرنوشت همه اینها ابوالفضل بیهقی آژیر و هشدار می‌دهد که این مهتران و اعیان درباری که همیشه در رفاه و ثروت غرقه‌اند و دارای کوکبه و دَبدَبه می‌باشند و مکنت و خدَم و حَشم دارند و خود در قباهای سقلاطون بغدادی و عمامه‌هایِ قُصب و کمربندهایی که هزار مثقال پیروزه داشت در پوشیده بودند و مال از زرینه و سیمینه و جامه‌های نابریده و مَرکب‌های خاص و قُبا و دستارهای نیشابوری و قاینی داشته‌اند. همه آن مال و منال به ناگهان از دست آنها بدر می‌رود و به قول بیهقی: آنها با قضا آمده چه توانست کردن؟ که ایزد عِزَّ ذکُره، به بندگان چنین چیزها از آن نماید تا عَجزِ خویش بدانند و همین جاست که جان کلام ابوالفضل بیهقی در عباراتی بسیار پر بار گنجانده می‌شود و اوج می‌گیرد: «و اگر زمین و آب مسلمانان به غُصْب بستُد، نه زمین ماند و نه آب، چندان غلام و ضیاع و اسباب و زر و سیم و نعمت هیچ سود نداشت، او رفت و این قوم که این مکر ساخته بودند نیز برفتند رحمه‌الله علیهم و این افسانه‌ بی‌ است با بسیار عبرت و این همه اسباب منازعت و مکاوحت از بهر حُطام دنیا به یک سوی نهادند. احمق مردا که دل درین جهان بندد که نعمتی بدهد و زشت بازستاند» در طنین کلام زنگدار و دلنشین چنین کلماتی است که همشهری او علی‌بن زید بیهقی می‌گوید: «خواجه ابوالفضل بیهقی .... استاد صناعت و مستولی بر مناکب و غوارب ... است» و آقای دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی اثر جاودانه او را، یکی از شاهکارهای بزرگ ادبیِ زبانِ شیرین فارسی می‌داند و از آن به عنوان یک مجموعه نفیس نثر فارسی یاد می‌کند و فزون به این، همگان به این شعر ادیب نیشابوری صحه می‌گذارند که گفت:

خواجه‌بوالفضلاروانت‌شاد‌در‌خُرّم‌بهشت          که‌روانمان‌زین کراسه مردمی شادان کنی

این پرسش همیشه مطرح بوده است که تاریخ بیهقی تاریخ است یا ادبیات؟ 
کتاب بیهقی بی تردید متنی است ((تاریخی)) و مبتنی بر واقعیت که با قلمی فاخر، شیوا و موثر نوشته شده است.

واقعیت این است که میتوان اثر بیهقی را متنی (تاریخی-ادبی) دانست که تاریخی حماسی و پر از اوج و نشیب را با قلمی فاخر و زبانی با شکوه و پرنیانی روایت کرده است.

تاثیر کلام بیهقی در چیست؟ در مضمون؟ در جادوی زبان؟ در اعتقاد و اخلاصی که نویسنده از خود نشان داده؟ یا هر سه؟
کتاب بیهقی آیا بیشتر ((خسروانی است یا پرنیانی)) ؟ و اصلا چرا بیهقی مورخ کتاب خود را دیبای خسروانی خوانده است؟ آیا میتوان گفت که او با این نامگذاری اثر خویش را متنی ((تاریخی ادبی)) دانسته است که تاریخی حماسی و پر اوج و نشیب را با قلمی زیبا و زبانی با شکوه و پرنیانی روایت کرده و بنایی چنان بزرگ افراشته است که ((ذکر آن تا آخر عمر روزگار باقی بماند)) 

بیهقی فرزانه‌ای قدر شناس است. وی بارها از استادش، بونصر مشکان، به بزرگی و نیکی یاد کرده و او را از جمله نوادر روزگار دانسته است. او پس از درگذشت مشکان از روش‌رایی، کاردانی و رنج سی ساله استاد خود درکار دیوانی یاد می‌کند و قلم را به یاد وی می‌گریاند که: «و باقی تاریخ چون گذشت که نیز نام بونصر نبشته نیاید دراین تالیف، قلم را لختی بگریانم ... پس به سر تاریخ باز شوم».(تاریخ بیهقی /929)

سپانلو در جست‌وجوی این چیستی بود که بیهقی در نگارش تاریخ خود، روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان فاقدش بودند. گزارش او از آنچه دیده، شنیده و خوانده، با نثری جذاب بر دل‌ها می‌نشیند و باید بررسی کرد که تاثیر کلام و پیام بیهقی در چیست؟

این شاعر و محقق ادبی سپس به دیر شناخته شدن تاریخ بیهقی اشاره کرد و گفت: داستان شناخته نشدن «تاریخ بیهقی» در روزگار ما، پدیده‌ای است. این کتاب خیلی دیر شناخته شد.در حالی که امروزه نسل جدید و نو‌پرداز بیشترین تاثیر را از «تاریخ بیهقی» گرفته است.هفتصد سال «گلستان» کتاب اصلی نثر فارسی بود؛ یا کتاب‌های نثر دیگری همانند «تذکره الاولیاء» و «اسرار التوحید» اما عجیب است که «تاریخ بیهقی» که خیلی دیر شناخته شد، ناگهان توانست بر نسل کنونی تاثیر بگذارد.پس در این میان یک سکته‌ی تاریخی روی داده است.

«تاریخ بیهقی» را اهل فن بیشتر می‌خوانند
به هر حال، بخش‌هایی از «تاریخ بیهقی» بسیار مشهور است، مثلا «داستان حسنک وزیر» اما این کافی نیست. باید درباره‌ی آن کار شود. اگر به نسل جوان بگوییم که شاملو سبک جمله‌بندی خود را از بیهقی گرفته است، جوان‌ها باز به سراغ شعر شاملو می‌روند تا اینکه بخواهند «تاریخ بیهقی» را بخوانند. چون فکر می‌کنند که با خواندن شاملو بیهقی را هم خوانده‌اند و این حیف است. «تاریخ بیهقی»، به تعبیری، کتاب منحصر به فردی است.شاید تواریخ دیگری مثل «تاریخ‌نامه‌ی طبری» یا «زین الاخبار» را پیدا کنیم که نثر باارزشی دارند اما هیچ کدام به پای بیهقی نمی‌رسند.بیهقی هم خبرنگار است، هم مورخ و هم داستان‌نویس. اخباری که او به ما می‌دهد، در جای دیگری کمتر می‌توان یافت. در آن روزگاری که بیهقی کتابش را می‌نوشت،اثر دیگری نمی‌شناسیم که چنین دقیق باشد اما واقعیت آن است که «تاریخ بیهقی» را اهل فن بیشتر می‌خوانند.چون بیهقی تاریخ‌نویسی جدی است. طنز دیگران را منتقل می‌کند اما خود طنزی ندارد. اصطلاحاتی هم که به کار می‌برد بسیار مهم است. مثلا آنجایی که صحبت جنگ است به جای «حمله» یا «به پیش» که امروزه به کار می‌رود، می‌نویسد: «دهید». این واژه مربوط به پیش از اسلام است. پس می‌توان اهل قلم را متوجه کرد که بیهقی چه منبع لایزالی است.

ابوالفضل بیهقی :

این صلت‎ فخر است پذیرفتم و باز دادم که مرا بکار نیست و قیامت سخت نزدیک است حساب این‎ نتوانم داد و نگویم که مرا خست در بایست نیست اما چون بدانچه دارم و اندک است قانعم‎ وزر و بال این چه بکار آید؟

گفت من هیچ‎ مستحق نشناسم در بست که زر بدیشان توان داد و مرا چه افتاده است که زر کسی دیگر برد و شمار آن به قیامت مرا باید داد به هیچ حال این عهده قبول نکنم

ابوالفضل بیهقی چهره نام آشنای ادب فارسی ، به گواه اساتید و ادبا، برجسته‌ترین چهره ایران در نثر فارسی است  و تمامی اندیشمندان و آشنایان به ادبیات غنی فارسی بر این امر واقفند که هنر داستان نویسی در ایران مدیون اثر فاخر تاریخ بیهقی است

بیهقی تاریخ نویسی باریک بین است

بیهقی تاریخ‌نویسی سخت باریک‌بین و بی پروا است. خود او بار‌ها در تاریخی که نوشته است بر این نکته انگشت برنهاده است. چه او در آن‌چه می‌نویسد می‌کوشد که جز راست ننویسد.

روش تاریخ نویسی بیهقی بر پایه شیوه دقیق علمی حقیقت جویی بهره گرفتن ازمعیار خردمندی رویدادها استوار شده است بیهقی در سنجش نیک و بد و رفتار شایست و ناشایست حاکمان روزگار هیچ واهمه‌ی از خود نشان نمی‌داد.

تاریخ بیهقی گنجینه ارزشمند از امثال و حکم و پند و آگاهی، فرهنگی، جغرافیای و سیاسی است.

نثر تاریخ بیهقی نمونه‌ای عالی از متن‌های کلاسیک ادبی است. شناخت بیهقی به معنی شناخت بخشی از کوشش ادبی و تاریخی این سرزمین است. هنر اصلی نویسندگی بیهقی(صداقت)و پاکی جان است چون او راست گفته و هیچ دروغی در آن نیست.

بیهقی رویدادهایی که خود شاهد و ناظر نبوده از قول استادش نقل کرده است.

اهمیت تاریخ بیهقی از دو جهت است یکی از جهت تاریخ نگاری و دیگری از لحاظ هنر نویسندگی است.

تاریخ بیهقی، در واقع تاریخ مسعودی است.بیهقی دبیر به بیان ویژگی‌های مسعود غزنوی در لباس تمجید همت گماشته است اما خواننده، با تعمق موارد ناپسند در رفتار و کردار او را می‌یابد.

تاریخ بیهقی ، تاریخی است گوهرنگارانه و واکاوانه

ویژگی خاصی که «تاریخ بیهقی» را از دیگر متن‌های تاریخی جدا می‌دارد، شیوه‌ نگارش بیهقی است. «تاریخ بیهقی» تنها متنی نوشته در تاریخ نیست، شاهکاری ادبی هم هست.

بیهقی داستان‌های پندارانه را می‌نویسد.بیهقی آن‌چه را رخ داده است با‌‌ همان خوشی و دلکشی و زیبایی و گیرایی می‌نویسد که داستان‌نویس داستان‌های پندارانه را می‌نویسد.یکی از شگردهای ادبی بیهقی شناساندن چهره‌های داستان است.شگرد دیگر بیهقی، گفتگو است. گفتگو در داستان باید کوتاه باشد و اثرگذار و کارساز.

بیهقی با صراحت و صمیمیت با ما سخن می گوید و عبرت ها را پیش دیدگان ما قرار می دهد

با بیهقی آغاز می‌کنیم و شعرهای نو این شاعر هزارساله را بازمی‌خوانیم. با بیهقی، این خدای مطلق نثر فارسی:

(١)

وی رفت

 و آن قوم که محضر ساختند رفتند

و ما را نیز می‌باید رفت

که روز عمر به شبانگاه آمده است. 

(٢)

و سفر درازآهنگ شد

امرای اطراف هر کسی خوابکی دید

چنان‌که چون بیدار شد،

خویشتن را بی سر یافت و بی‌ولایت.

(٣)

ستاره‌ی روشن ما بودی

                   که ما را راهِ راست نمودی

و آب خوش ما بودی که سیراب از تو شدیم

و مرغزار پُرمیوه‌ی ما بودی

                   که گونه‌گونه از تو یافتیم.

(۴)

کار از درجه‌ی سخن

به درجه‌ی شمشیر رسید.

(۵)

جهان عروسی آراسته را مانست

در آن روزگار مبارکش 

(۶)

مطربان می‌زدند و می‌خواندند...

          و شادی و طرب در پرواز آمد. 

(٧)

من و ماننده‌ی من،

          که خدمتگاران امیر محمود بودیم،

ماهیی را مانستیم از آب بیفتاده

و در خشکی مانده

و غارت شده.

 

(٨)

بزرگا مردا، که او دامن قناعت تواند گرفت

و حرص را گردن فروتواند شکست! 

(٩)

تا وی را دیدیم که ممکن نشد خدمتی یا اشارتی کردن،

گریستن بر ما افتاد

کدام آب دیده، که دجله و فرات،

چنان که رود براندند.

 

(١٠)

فصلی خوانم از دنیای فریبنده

به یک دست شکر پاشنده

و به دیگر زهرِ کشنده

گروهی را به محنت آزموده

و گروهی را پیراهن نعمت پوشانید. 

(١١)

گفت: «کار سخت سست می‌رود،

                                       سبب چیست؟» 

(١٢)

متحیر و شکسته‌دل می‌رفتند

راست بدان مانست که گفتی بازپسشان می‌کشند 

(١٣)

لشکر از جای برفت

گفتی جهان می‌جنبد...

چون کوهِ آهن درآمدند.

 

(١۴)

در خود فروشُده بود

سخت از حد گذشته

که شمه‌ای یافته بود

از مکروهی که پیش آمد. 

(١۵)

حسنک را فرمودند که جامه بیرون کِش...،

تنی چون سیم سپید و رویی چون صدهزار نگار،

و همه خلق به‌درد می‌گریستند.

قصه خیشخانه هرات

از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم یکی آن است که به روزگار جوانی که به هرات می بود و پنهان از پدر شراب می خورد؛ پوشیده از ریحان خادم، فرود سرای خلوت ها می کرد و مطربان می داشت

ماهیت زبان در تاریخ بیهقی بر اساس داستان «افشین و بودلف»تاریخ بیهقی از جمله تک آفرینش‌های ادبی و تاریخی زبان فارسی است که به رغم اهمیتش مورد بررسی جدید جامع علمی ـ ادبی قرار نگرفته و تعهد نویسنده به امر واقع و حقیقت پژوهی وی و همراه با اندیشه جزء گرایانه و استقرائی، اثرش را به شاهکاری تاریخی بدل کرده است. جنبه دیگر این اثر، نو اندیشی ادبی آن است که با وجود سودای پرهیز از تعصب، تحریف و دروغ پردازی نویسنده، از جنبه نوشتاری آن نکاسته است.

درونمایه اصلی این داستان «دروغ مصلحت‌آمیز» است که سبب نجات بی گناهی از اعدام می‌شود.

شروع داستان، بافتی سوررئالیستی دارد: محرک اصلی داستان یک احساس اضطراب و ترس درونی بین دو شخصیت است که اولی قهرمان و دومی از اشخاص درجه دوم داستان به شمار می‌آید. (تله پاتی)

بیهقی به‌سادگی می‌توانست کندی گذر زمان را با چند جمله گزارشی روایت کند، در حالی که به یاری جملات کوتاه فعل دار، تمام مدتی را که لازم است تا احمد وزیر (قهرمان) به درگاه خلیفه برسد، جزء به جزء روایت می‌کند.

اهمیت تاریخ بیهقی بر هیچ کس پوشیده نیست و تاثیر آن بر متون بعد از خود گواهی صادق بر ارزشمندی این کتاب است.

کتابی که با ظهور خود سبکی جدید در نثر فارسی بنا نهاد که گذشت زمان نه تنها از اهمیت آن نکاسته؛ بلکه بر شکوه و عظمت آن نیز افزوده است.

دقت بیهقی در بیان جزییات و توصیف وقایع تا به حدی بوده که احساس می شود هر کس به جز بیهقی در آن صحنه ها حاضر بود؛ نمی توانست آنها را-بدان گونه که او دیده و بیان کرده- به تصویر درآورد. نکته قابل توجه اینکه بیهقی در برخی از رویدادها خود شاهد ماجرا نبوده و آنها را از زبان افراد ثقه نقل می کند

چهار عامل مهم در ماندگاری تاریخ بیهقی عبارتند از:

الف) زبان بیهقی:

ب) بیان تاریخ بر مبنای واقعیت:

ج) آرایش تاریخ

د) نگارش تاریخ بر طبق اصولی خاص:

الف) زبان بیهقی:

از دلایل مهم ماندگاری بیهقی در ادبیات فارسی نوع زبانی است که او برای برقراری ارتباط با خواننده به کار می گیرد. زبانی ساده و صمیمی که تاثیری شگرف دارد و همه را با خود همراه می کند به گونه ای که خواننده بیهقی به حسنک وزیر به دیده احترام می نگرد و از سعایت و زعارت بوسهل زوزنی چنان به ستوه می آید گویی به او هم از بوسهل بد آمده است.

زبان بیهقی آدمی را متقاعد می کند که او جز راست نمی گوید همچنان که بعد از توصیف ناساختگی بوسهل با مردم ادامه می دهد: وی برفت و آن قوم که محضر ساختند رفتند و ما را نیز می بباید رفت که روز عمر به شبانگاه آمده است و من در اعتقاد این مرد سخن جز نیکویی نگویم که قریب سیزده و چهارده سال او را می دیدم در مستی و هشیاری و چیزی نگفت که از آن دلیل توانستی کرد بر بدی اعتقاد وی. من این دانم که نبشتم و بر این گواهی دهم در قیامت. (ص60)

در زبان بیهقی دلسوزی خاصی نهفته است و لحن کلام او در هر رویدادی با آن تناسب دارد. عنان کلام را در اختیار دارد و چون آنگونه که هست سخن می گوید نیازی به تکلف ندارد. نکته ای که با زبان او آمیختگی خاص دارد پند و اندرزگویی است و در این کار تا جایی پیش می رود که بیهقی در سیمای یک واعظ جلوه می کند. او العفو عند القدره را می ستاید و اذا ملکت فاسجع را توصیه می کند و معتقد است که بوسهل چون این واجب نداشت و دل بر وی خوش کرد به مکافات نه بوسهل ماند و نه حسنک. (ص90)

زبان بیهقی زبان مودبی است و به همین دلیل هیچگاه از حریم ادب دور نمی شود.

ب) بیان تاریخ بر مبنای واقعیت:

اما چهره های تاریخ بیهقی چنان خواننده را در خود محو می کند که گویی سال ها با آن ها زیسته است.قبول راست بودن سخنان بیهقی برای ما دشوار نیست چرا که خود معتمد درگاه بوده و گواه عدل بر آنچه گفته، همراه خود داشته استنکته مهم اینکه عرصه برای قضاوتهای یکسویه بیهقی فراخ بوده اما شخصیت درونی او مانع از نگارش خلاف واقعیت شده است: و این نه از آن می گویم که من از بوسهل جفاها دیده ام که بوسهل و این قوم همه رفته اند و مرا پیداست که روزگار چند مانده است اما سخنی راست بازمی نمایم و چنان دانم که خردمندان و آنان که روزگار دیده اند و امروز این را برخوانند بر من بدین چه نبشتم عیبی نکنند که من آنچه نبشتم از این ابواب حلقه در گوش باشد و از عهده آن بیرون توانم آمد.

ج) آرایش تاریخ:

بیهقی علاقه عجیبی به آوردن حکایات و قصه ها در تاریخ خود نشان می دهد و به مناسبت های مختلف گریزی به این داستانها زده و به ذکر آنها می پردازد: من که بوالفضلم کتاب بسیار فرو نگریسته ام خاصه اخبار و از آن التقاط ها کرده، در میانه این تاریخ چنین سخن ها از برای آن آرم تا خفتگان و به دنیا فریفته شدگان بیدار شوند و هرکس آن کند که امروز و فردا او را سود دارد

تاریخ به چنین حمایت ها آراسته گردد.

بیهقی هنگامی که دو حکایت متوالی درمورد بخشیده شدن فضل ربیع و آتش زدن ملطفه ها توسط مأمون ذکر می کند، ادامه می دهد: و غرض از آوردن حکایات آن باشد تا تاریخ بدان آراسته گردد و دیگر تا هر کس که خرد دارد و همتی با آن خرد یار شود و از روزگار مساعدت یابد و پادشاهی وی را برکشد حیلت سازد تا به تکلیف و تدریج و ترتیب جاه خویش زیادت کند... و فایده کتب و حکایات و سیر گذشته این است که آنرا به تدریج برخوانند و آنچه بباید و به کار آید بردارند. (ص68).

آرایش تاریخ باعث شده است تا تاریخ بیهقی از فضای خشک و بی روحی که سایر تواریخ به آن دچار شده و فقط راوی وقایع و رویدادها بوده اند فاصله بگیرد و پویایی داشته باشد چراکه تاریخ بیهقی مسیر یکنواختی را طی نمی کند و با مهارت نویسنده ضرب آهنگ ویژه ای بسته به مضمون کلام به تاریخ می بخشد و تاریخی داستان گونه بیان می کند تا خواننده را نشاط افزاید: واجب تر دیدم به آوردن ] حکایت[ که کتاب خاصه تاریخ با چنین چیزها خوش باشد که از سخن سخن می شکافد تا خوانندگان را نشاط افزاید و خواندن زیادت گردد. (ص184)

د) نگارش تاریخ بر طبق اصولی خاص:

پاره ای از رموز ماندگاری تاریخ بیهقی در ادب فارسی به اصولی که بیهقی در تاریخ نگاری خود به کار برده، برمی گردد. رعایت اصل بی طرفی و دوری از تعصب و تزید، طول و عرض دادن به تاریخ، پرهیز از اصولی وار شدن، به کار نبردن تخسیر و تحریف و تبذیر و تقتیر در تاریخ، همه و همه اصولی هستند که او در تاریخ خود از آن بهره برده است. او می کوشد تا در قضاوت های خود تا حد ممکن جانب مسعود غزنوی را فرونگذارد اما در برابر بیان واقعیت حتی به او هم رحم نمی کند و بعد از غارت آمل می نویسد: اما هم بایستی که امیر رضی الله عنه در چنین ابواب تثبت فرمودی و سخت دشوار است بر من که قلم بر چنین سخنی می رود ولکن چه چاره ای است در تاریخ محابا نیست آنان که با ما به آمل بودند اگر این فصول بخوانند و داد خواهند داد بگویند که من آنچه نبشتم برسم است. (ص 437)

او بعد از ذکر بی رسمی نوشتگین ولوالجی در گرگان چنین می نویسد: مرا چاره ای نیست از باز نمودن چنین حال ها که از این بیداری افزاید و تاریخ بر راه راست برود که روا نیست در تاریخ تخسیر و تحریف و تقتیر و تبذیرکردن (ص429) بیهقی در تاریخ خویشتن ستایی را هم بر نمی تابد: چه چاره بود از باز نمودن این احوال در تاریخ که اگر از آن دوستان و مهتران باز می نمایم از آن خویش هم بگفتم و پس به کار باز شدم تا نگویند که ابوالفضل صولی وار آمد و خویشتن را ستایش گرفت... و من که ابوالفضلم چون به این حال واقفم راه صولی نخواهم گرفت و خویشتن را ستودن.(ص566)

او همواره خود را در معرض قضاوت دیگران می بیند چرا که روحیات خود او هم به گونه ای است که در مورد همه چیز قضاوت می کند و به همین دلیل است که موافقت خواننده برای وی اهمیت ویژه ای دارد: و در تاریخی که می کنم سخنی نرانم که آن به تعصبی یا تزیدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را بلکه آن گویم که خوانندگان با من اندرین موافقت کنند و طعنی نزنند. (ص190). بیهقی تاریخ را طول و عرض داده است و خود نیز می داند که تاریخ او چیزی دیگر است: و در دیگر تواریخ چنین طول و عرض نیست که احوال را آسان تر گرفته اند و شمه یی بیش یاد نکرده اند اما من چون این کار پیش گرفتم می خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند. (ص200)

به طور کلی، بیهقی در سراسر تاریخ نگاری اش خود را ملزم به رعایت اصولی می داند که آنها را شرط تاریخ می نامد: ناچار آن ببایست نبشت تا شرط تاریخ تمامی به جای آید. (ص 50).

● نتیجه:

1) نوع زبانی که بیهقی در برقراری ارتباط با خواننده به کار می گیرد عامل مهمی در ماندگاری تاریخ بیهقی است. این زبان در پاره ای از موارد آنقدر با پند و اندرز آمیختگی دارد که بیهقی را در سیمای یک واعظ جلوه گر می کند.

2) زبان و لحن کلام بیهقی در هر رویدادی با آن تناسب دارد.

3) بیهقی به ما چنین القا می کند که جز راست نمی گوید به همین دلیل از خواننده می خواهد به چشم خرد و عبرت در تاریخ او بنگرد. نه بدان چشم که افسانه است.

4) بیهقی در تاریخ شرط احتیاط را به جا آورده و آنچه نوشته یا از معاینه اوست یا از سماع درست مردی ثقه.

5) او چیزی از خویشتن نمی نویسد و گواه عدل بر آنچه گفته، همراه خود دارد.

6) بیهقی با التقاط از اخبارها و آوردن حکایات گوناگون، فضای حاکم بر تاریخ را با نشاط و پویا کرده است.

7) بیهقی همه جا در پی جلب نظر موافق خواننده تاریخ و همراه نمودن او با خود است.

8) بیهقی معتقد است که در تاریخ محابا نیست و تخسیر و تحریف و تقتیر و تبذیرکردن یا سخنی راندن که به تعصبی یا تزیدی کشد در آن روا نیست.

9) او تاریخ را طول و عرض داده تا داد تاریخ را به تمامی بدهد.

بیهقی جمله‌سازی را دگرگون می‌کند

بیهقی جمله‌سازی را دگرگون می‌کند

هجدهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی به بررسی «پویایی نثر بیهقی» با عنوان «بارانکی خرد خرد می‌بارید» اختصاص داشت که چهارشنبه یازدهم اردیبهشت با سخنرانی محمود حسینی‌زاد (نویسنده و مترجم) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: در متون کلاسیک فارسی، تصویرسازی پویا کمتر دیده می‌شود. ویژگی‌های نثر بیهقی، پویایی و تصویرسازی بی‌بدیل آن است که قدرت بیهقی را در داستان‌گویی و نثر زنده و تاثیرگذارش نشان می‌دهد. بیهقی برای بازآفرینی و بازسازی نمایشی و پرداختن نمایش‌واره‌های موثر و تابناک به خوبی از تمامی شگردهای هنری و ادبی بهره برده است.

بیهقی وسیله‌ای برای داستان‌سرایی امروزی است
 صحبت‌هایی که ‌این‌جا می‌کنم مستند به هیچ کتابی نیست. فقط و فقط تجربه‌ی خودم است. این را هم بگویم که در این‌جا منظور من از «داستان»، داستان کوتاه است که از غرب گرفته‌ایم. آن‌چه ما داشته‌ایم «قصه» بوده است. از «ادبیات» هم منظورم ادبیات منظوم و منثور کلاسیک ماست. نظریه‌ای که درباره‌ی بیهقی به دنبال آن بوده‌ام میزان تاثیرپذیری نویسندگان امروز ما از اوست. این فقط برنمی‌گردد به اینکه نویسندگان ما ادبیات کهن را خوانده‌اند و دوست دارند. بلکه بیهقی وسیله‌ای است برای داستان‌سرایی امروزی.
دکتر فیاض در مقدمه‌ای که بر تصحیح خود از «تاریخ بیهقی» نوشته است می‌گوید که علاقه به «تاریخ بیهقی» به دوره‌ی تجدد در ایران بازمی‌گردد. یعنی دوره‌ای که ایرانیان آثار ایرانی را می‌خوانند تا آنکه به «تاریخ بیهقی» می‌رسند. به نظر من البته در جاهایی چارچوبی که فیاض برمی‌شمارد درست است اما در جاهایی هم هست که باید از این چارچوب بیرون رفت. چون بیهقی تاثیری بسیار ژرف‌تر از کسانی چون طبری داشته است.
در این شکی نیست که ادبیات ایران بسیار پُربار است. شعر که جایگاهش مشخص است. در نثر هم سه حوزه‌ی آشکار داریم. یا تاریخ‌نویسی بوده است یا سفرنامه‌نویسی و یا قصه‌نویسی. که البته قصه‌نویسی ما پند و اندرزهایی بوده که در لبه‌ی دین و مذهب حرکت می‌کرده است. وقتی با غرب آشنا می‌شویم تجدد ادبی باعث می‌شود که دنبال راه‌های تازه بگردیم. شعر ما آن غنا را داشت که از بطن آن شعر تازه‌ای بیرون کشیده شود. همین‌طور هم شد و کسانی چون نیما این کار را کردند. اما ادبیات کلاسیک ما در زمینه‌ی داستان کوتاه این قابلیت را نداشت. اگر هدایت و جمال‌زاده و بزرگ علوی به عنوان سرآغازهای ادبیات مدرن بگیریم، می‌بینیم که هیچ کدام از آن‌ها نگفته‌اند که بیهقی یا طبری را خوانده‌اند. در دهه‌ی ۳۰ هدایت و دیگران اشاره‌ای به بیهقی ندارند اما در دهه‌ی ۴۰ گلشیری و آل‌احمد را داریم که از بیهقی نام می‌برند.

ادبیات کلاسیک ایران و داستان‌های کوتاه
یکی از دوستان نویسنده‌ی ما به نام علی اسدی به همراه مهراد برزگر دوم، ۱۶ اثر کلاسیک زبان فارسی را خوانده‌اند تا قطعه‌هایی پیدا کنند که به داستان‌های کوتاه مینی‌مالیستی نزدیک باشند. آن‌ها نام کتاب خود را «در میان تاریکی» گذاشته‌اند. کتابی است که آماده‌ی چاپ است. از «طوطی‌نامه» گرفته تا «قابوس‌نامه» و «گلستان» و «مرزبان‌نامه» و حتا «امثال و حکم» دهخدا را دیده‌اند و داستان‌های کوتاهی را انتخاب کرده‌اند. هنگامی که این داستان‌ها را می‌خوانیم‌‌ همان احساسی را داریم که هنگام خواندن داستان‌های تخت به ما دست می‌دهد. یعنی هیچ تاثیری ادبی از این داستان‌ها نمی‌گیریم. داستان‌ها و جمله‌بندی‌ها بسیار سرراست‌اند. من در این‌جا به چند نمونه از آن داستان‌ها اشاره می‌کنم.
در «گلستان» سعدی داستان کوتاهی هست بدین‌گونه: «درویشی مستجاب‌الدعوه در بغداد پدید آمد. حجاج بن یوسف را خبر کردند. بخواندش و گفت: دعای خیری بر من بکن. گفت: خدایا جانش بستان. گفت: از بهر خدا این چه دعاست؟ گفت: دعای خیر است تو را و جمله‌ی مسلمانان را.» یا داستان کوتاه دیگری که در «قابوس‌نامه» آمده است و این‌گونه است: «به روستای گرگان اندر کوه‌دهی است و چشمه‌ی آب از ده دور است. زنان که آب آرند گروهی گرد آیند و هر کسی با سبویی و از آن چشمه آب بردارند و سبوی بر سر نهند و جمله بازگردند. یکی از ایشان بی‌سبوی از پیش ایشان همی آید و به راه اندر همی نگرد...» تا آخر داستان. داستان‌های کتاب «فرج بعد شدت» نیز بسیار نزدیک است به ادبیات داستانی امروز. و به همین‌گونه باید از «سندبادنامه» نام برد. کتاب «عجایب المخلوقات» هم که صد سالی بعد از بیهقی نوشته شده است، به رُمان و داستان‌گویی نزدیک است. دلیل آن هم این است که نویسندگان این کتاب‌ها نخواسته‌اند نصیحت کنند و تاریخ و سفرنامه بنویسند. تنها خواسته‌اند داستان بگویند و زبانی را برگزیده‌اند که به خواننده تصویر می‌دهد.

تصویرسازی‌ها و شگردهای زبانی بیهقی
ما در برگردان زبان آلمانی به فارسی مشکل داریم. چون سیستم زبان آلمانی را نمی‌توان به زبان فارسی منتقل کرد. این دو زبان، دو سیستم مختلف دارند. زبان فارسی شما را منتظر می‌گذارد اما زبان آلمانی شما را درگیر فاعل می‌کند. در زبان فارسی وقتی می‌گوییم «مرد» شنونده باید صبر کند تا دریابد که آیا «مرد» مردِ خوبی است یا بد؟ این یک نوع انتظار است. اما آلمانی فعل را می‌آورد جای دوم و ارکان جمله را تغییر می‌دهد. او صفت را اول می‌گوید. او «خوب» یا «بد» را می‌گوید و بعد کلمه‌ی «مرد» را. در این زبان، تصویر خواننده بلافاصله تکمیل می‌شود. چون در زبان آلمانی سریع‌تر می‌توان تصویر داد. بیهقی هم همین کار را می‌کند. خیلی سریع تصویر می‌دهد و از تمام امکانات زبان استفاده می‌کند تا تصویرسازی کند. از این‌رو کار او هنری است. او دقیقا می‌داند که با زبانش چه کند.
بیهقی جمله‌نویسی را دگرگون می‌کند. هرجا که بخواهد فعل را می‌آورد و ارکان جمله را به هم می‌ریزد. تا بتواند به خواننده تصویر ارایه کند. اطلاع‌رسانی را هم ضربه‌ای انتخاب می‌کند. می‌داند کجا ضربه بزند و کجا نتیجه بگیرد. همین نکته‌هاست که توجه نویسندگان امروز را به بیهقی و نثر او جلب می‌کند. کسانی مثل گلشیری و آل‌احمد و گلستان نمی‌خواستند مثل جواد فاضل یا مثل «بوف کور» هدایت بنویسند. پس دنبال وسیله‌ای می‌‌گشتند تا تصویرسازی مدرن کنند. بیهقی به آن‌ها جواب داد. به این دلیل است که در نزد نویسندگان امروز اقبال به بیهقی بسیار است.

بیهقی در ‌‌نهایت ایجاز شخصیت‌پردازی می‌کند
من فکر می‌کنم که هنوز هم تاریخ‌نویسان کنونی ما جرات نمی‌کنند از خواننده سوال کنند. اما بیهقی هنگام گزارش رویداد‌ها، از خواننده سوال می‌کند و بدین‌گونه او را درگیر کتابش می‌سازد. این را هم بگویم که ما در زبان آلمانی جمله‌ی معترضه داریم. آن‌ها جمله‌ای را در دل جمله‌ی دیگر می‌آورند. ما در زبان فارسی از این شیوه استفاده نمی‌کنم. اما بیهقی در یک پاراگراف ۴ جمله با مکان‌ها و اشخاص مختلف می‌آورد. با این همه بیهقی این کار را می‌کند. یک کار دیگر او آوردن «واو» در اول جمله است. آلمانی‌ها هم همین کار را می‌کنند. این «واو»‌ها به ما اجازه می‌دهد تا توالی ذهن را نگهداریم. اما اکنون از این امکان زبانی استفاده نمی‌کنیم و «واو»‌های ما تشریفاتی و شاعرانه شده است. کار دیگر بیهقی فاصله‌‌گذاری است. بی‌آنکه خواسته باشم غلو کنم باید بگویم که کار او در فاصله‌گزاری همانند «برشت» است. بیهقی هنگام گزارش واقعه‌ای بلافاصله به خودش یا دیگران گریز می‌زند تا به خواننده بگوید که در حال خواندن تاریخ است و نباید غرق آن شود. بیهقی در ‌‌نهایت ایجاز شخصیت‌پردازی می‌کند و با یک جمله شخصیت‌ها را توصیف می‌کند. او واژه‌های تصویری بسیاری را به کار می‌برد. بیهقی ایجاز دارد اما ایجاز او مثل ایجاز ناصرخسرو نیست. ایجاز ناصرخسرو‌گاه خسته‌کننده است.
یکی از بهترین داستان‌های «تاریخ بیهقی» داستان «سیلِ بزرگ» است. این بخش از کتاب بیهقی از نظر استحکام بسیار زیباست. او صحنه را با یک تصویر بسیار آرام شروع می‌کند. بعد گروه آدم‌ها را می‌آورد تا تصویری به دست بدهد. سپس به اشیاء می‌پردازد و پس از آن است که از فاجعه‌ی سیل می‌گوید: «روز شنبه نهم ماه رجب، میان دو نماز، بارانکی خُرد خُرد می‌بارید. چنان که زمین ترگونه می‌کرد. و گروهی از گله‌داران، در میان رود غزنین، فرود آمده بودند و گاوان به آن‌جا بداشته. هر چند گفتند از آن‌جا برخیزید، که محال بود بر گذر سیل بودن، فرمان نمی‌بُردند. تا باران قوی‌تر شد. کاهل‌وار برخاستند و خویشتن را به پای آن دیوار‌ها افگندند که به محلت دیه آهنگران پیوسته است و نهفتی جُستند. و هم خطا بود. و بیارامیدند.» بیهقی در شرح این ماجرا یکی از بهترین تصویرسازی‌ها را انجام می‌دهد. هرکس دیگری بود به خوبی او نمی‌توانست این گونه ماجرا را هنرمندانه شرح دهد.

معرفی روستای حارث آباد شهرستان سبزوار

حارث آبا د را بیشتر بشناسیم 

 

معنی لغوی  حارث آباد

کلمه حارث اباد برگفته از دو کلمه حارث به معنی کشاورز و کشتکار و آباد نیز که منظور آبادی می باشد ودر نهاین محل به معنی آبادی کشت وکار  و کشاورزی می باشد از قدیمی ترین روستا های کشور می باشد که نشانه هایی از زندگی حتی قبل از اسلام نیز در ان مشاهده می گردد

موقعیت روستای حارث آباد

روستای حارث آباد جزو بخش مرکزی شهرستان سبزوار در 8 کیلومتری جنوب شهرستان سبزوار ودر مسر جاده قدیم بردسکن واقع شده است و دارای موققعیت جغرافیایی جالبی می باشد به طوری که این روستا که در 8 کیلومتری شهرستان واقع و پل ارتباطی بین سه بخش اصلی شهرستان می باشد به طوری که این روستا از مسیر روستای کیذور به بخش ششتمد و از مسیر روستای فسنقر با بخش روداب وکارخانه سیمان و از مسیر نخبر با رشته کو ههای همیشه سرافراز و افسانه ای کوه میش و جاده قدیم بردسکن در ارتباط می باشد و در واقع به سان شاهراهی است که ارتباط دهنده بیش از 80 پارچه آبادی به مرکز شهرستان می باشد .

شغل اهالی :

ابتدا بد نیست کمی برگردیم به عقب و به زمان  قبل از اصلاحات اراضی : در آن زمان روستای حارث آباد روستایی بسیار سر سبز و آباد بود ودارای چندین قنات بوده که معروفترین انها عبارتند از قنات حارث آباد ، علی آباد و کلاته نور ( کرتکوی ) که به سبب این قنات های پر اب روستای حارث آباد مرکز عمده کشت و کار و تولید محصولات جالیزی بوپژه خربزه و هندوانه بود و علاوه بر ان گندم ، جو ، زیره و در مواردی هویج و انار نیز جزو محصولات تولیدی این روستا بود اما جالب انکه با وجود اجرای اصلاحات ارضی بخش عمده ای از دهقانان از تحویل زمین ها از دولت ( زمین های خانها ) خوداری نمودند  وبه خاطر اعتقادات مذهبی ودینی خود  به زندگی با سبک ارباب رعیتی ادامه دادند . علاوه بر این عده ای از اهالی روستای حارث اباد پس از سال 1342 و برنامه ثبیت شن های روان که مقرر شد کویر میان روستاههای حارث اباد تا دولت اباد و بخش ششتمد و از این طرف روستای فشنقر تا حد فاصل روداب و بخشروداب را به زیر کاشت درخت تاغ برده شود به همکاری با سازمان جنگلها و مراتع و منابع طبیعی ان زمان همکاری می کردند به روایتی در سال 1343 اولین ایستگاه تحقیقات جنگلی و ثبیت شنهای روان کشور توسط دولت وقت در این روستا راه اندازی و افتتاح شد و خود موجب اشتغال بخش عمده ای از اهالی شد و به طوری که بالغ بر 5 سال اهالی با کار در این منطقه از کویر عریان جنگلی زیبا ونادر را بوجود اوردند که منطقه را متحول و از آفت بادهای شنی رها ساخت . علاوه بر آن بیش از نیمی از اهالی به دامداری و پرورش دام مشغول بوده و مهارت کاملی در این رشته دارند و از قدیم الایام به خاطر نزدیکی این روستا به میدان دام واحشام ، اهالی این روستا سرو کار شان با دام و حتی ارسال دامهای خود به سایر شهرستانها بوپژه تهران داشته اند با توجه به اینکه   عده ای از خریداران دام که از اهالی این روستا می باشند و در تهران  مشغول به عرضه می باشند همیشه این ارتباط وارسال دام بین روستاو تهران به صورت مستمر ادامه داشته است .

در نهایت می توان شغل اهالی روستای حارث اباد را در گرو ه ای ذیل دسته بندی کرد :

1- کشاورزی و باغداری ( محصولات شامل گندم ، جو ، پنبه ، زیره ، خربزه ، هندوانه و پسته و گاها نخود .

2- دامداری و نگهداری دام به صورت پرواری و خرید و فروش دام در میدان دام و احشام شهرستان که در 5 کیلومتری روستا درمسیر سبزوار قرار دارد .

3- کامیون داری که شامل کامیونداران - رانندگان پایه یک و کمک رانندگان می باشند که بیشتر در مسیر حمل بار و کالا در مسیر تهران به مشهد و زاهباس مشغول می باشند . 4- سایر :  که شامل مهاجرین شاغل در تهران و سایر شهرها می باشند که بیش از 90 در صد انها استاد کاران ماهر و کارگران ماهر و نیمه ماهر شاغل در حرفه نصابی و ساخت کابینت ، درب و کمد و سایر صنایع چوبی و ... می باشند

موقعیت:

روستای حارث آباد یکی از روستاهای بزرگ،مهم و پر جمعیت بخش مرکزی شهرستان سبزوار است که 8 کیلومتری جنوب شهرستان سبزوار قرار دارد ،و دارای موقعیتی منحصر به فرد می باشد  .
حارث آباد تکیه داده به کوه و افتاده در داخل بیابانی کویر مانند ، که با تلاش و کوشش اهالی اکنون به روستایی سرسبزو سرشار از ابادنی تبدیل شده به طوریکه هم اکنون ( 1392) بالغ بر هزاران درخت پسته محصول ده در این روستا وجود دارد و این میسر نگردیده مگر با کوشش و تلاش شبانه روزی اهالی این دیار والحق که اکنون به جرات می توان گفت که کلمه حارث آباد ( حارث به معنی کشاورز و برزگر و حارث آباد یعنی محلی که توسط کشاورزان آباد شده ) برازنده این روستا می باشد .

حارث آباد با حدود بیش از 400 خانوار وجمعیتی بالغ بر 1500  نفر می باشد.

دارای مردمی بسیار سخت کوش و فعال می باشد چه در حوضه کشاورزی وباغداری که به شکر خداوند اثرات ان بر زندگی مردم قابل مشاهده می باشد و چه در حوضه حمل و نقل و کامیونداری که به جرات می توان گفت دارای بیشترین کامیون و تریلی و دیگر وسایل حمل و نقل در کل کشور می باشدو چه در حوزه دامداری ، دامپروی و خرید وفروش وارسال دام به تهران و سایر شهرستانهای کشور دارای رتبه و جایگاه ویژه ای می باشد .

حارث آباد به عنوان تنها  روستایی است که دارای بیشترین میزان کامیون در کشور می باشد

این روستا واقع در مسیر کارخانه سیمان لار سبزوار، شهر روداب و همچنین جاده قدیم بردسکن و جاده منتهی به روستای کیذور و روستاهای منتهی به شهر ششتمد و حاشیه جاده تهران مشهد (جاده ابریشم) می باشد .و مسیر اهالی بیش از هشتاد روستا می باشد .

ازشمال : با فاصله 8 کیلومتری باشهرستان سبزوار

از جنوب :به جاده قدیم بردسکن و روستاهای این مسیر

از شرق و جنوب شرق : به شهر ششتمد و روستاهای این بخش

از غرب و جنوب غربی :به کارخانه سیمان سبزوار و شهر روداب

ویژگیهای مردمی:

مردم این روستا دارای دین اسلام و زبان فارسی وبا لهجه محلی می باشند و به لحاظ آداب و رسوم مانند مردم سبزوار می باشند مهاجرت در این روستا بسیار ناچیز ودر حدود 1 % درصد می باشد .

محصولات کشاورزی و باغی:

محصولات کشاورزی این روستا شامل گندم،جو،پنبه ،زیره ، هندوانه ع خربزه و مهترین محصولات باغی آن پسته نیز در سالهای اخیر به وفور کشت شده وهم اکنون پسته مهمترین محصول باغی روستای حارث آباد می باشد. و در سالهای گذشته همت زیادی جهت پسته کاری در ین روستا انجام گردیده و یکی از مرغوبترین پسته های کشور و شهرستان در روستای حارث آباد می باشد

 پوشش گیاهی :

پوشش گیاهی خاص بنام تاغ که بصورت دست کشت می باشد اطرف این روستا را در برگرفته است. که جهت تثبیت شنهای روان بوده است.در گذشته ای نه چندان دور در این روستا پارک کویری به مساحت 5/14 هکتار وجود داشته و اولین مرکز تثبیت شن کشور نیز در سال 1347 توسط موسسه تحقیات جنگلها و مراتع کشور تاسیس گردید .وبا توجه به اینکه این ایستگاه وپایگاههای وابسته به آن از اعتبار بین الملی خاصی برخورداربوده

،بطوریکه پذیرای بسیاری از کارشناسان بین الملی برای کارآموزی ،بازدیدو یا انجام مطالعات و تحقیقات بوده است ،اما هم اکنون از این مرکز استفاده آن چنانی نمی شود واین در حالی است که این مرکز از لحاظ دارا بودن گونه های گیاهی و درختی یکی از بهترین مراکز تثبیت شن کشور می باشد که می تواند با سرمایه گذاری بر روی آن از این محل جهت استفاده تحقیقی دانشجویان ومحققین وهمچنین مجاورین ومسافرین استفاده نمود.لازم به ذکر است اولین مرکز ثبیت شن کشور در  روستای حارث قرار دارد و به عنوان اولین مرکز ثبیت شن و بیابان زدایی و با نام ایستگاه تحقیقات جنگلها و مراتع هم اکنون تحت نظارت اداره منابع طبیعی سبزوار اداره می گردد.

شغل اهالی:

بیش از نیمی از اهالی این روستا به کشاورزی ودامداری و خرید وفروش دام مشغول بوده و حدود یک سوم اهالی نیز به کامیونداری وباغداری مشغول می باشند.

وجود 6 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در این روستا رونق خاصی به کشاورزی روستا داده است ودارای زمینهای حاصلخیز فراوانی جهت کشاورزی میباشد که به دلیل محدودیت آبی هم اکنون بایر وبلا استفاده می باشد .

1- چاه عمیق مرحوم کربلایی حسین غریب

2- چاه عمیق حارث آباد

3- چاه عمیق سلطانی

4- چاه عمیق مرحوم فاضلی پور

5- چاه عمیق میان آباد (مشترک بین حارث آباد و روستای مجاور فسنقر )

6- چاه نیمه عمیق مرحوم حاج محمد حسین حارث آبادی

و در حال حاضر بیش از 2000 هکتار زمین مرغوب در سه دشت معروف کلاته نور ، باز کهر و علی آباد که از دشتهای حاصلخیز حارث آباد می باشند  وجود دارد که به دلیل نبود آب بلا استفاده می باشد در سال 84 وزارت نیرو اولویت استفاده از فاضلاب سبزوار را به سه روستای حارث آباد، دولت آباد و علی آباد شور داده اما اداره آب و فاضلاب شهری سبزوار این اولویت را به سازمان های دیگری  واگذار نموده است.

ابوالفضل بیهقی و اختلاس

"اختلاس" به روایت تاریخ بیهقی

اگر اختلاس را به معنی عام دست اندازی به بیت المال و بهره برداری های شخصی از آن هم تلقی کنیم در کتاب ارجمند تاریخ بیهقی دو سرگذشت تکان دهنده و تاریخی از این بدرفتاری با بیت المال آمده است.

در صفحه 390 کتاب تاریخ بیهقی(نسخه مصحح استاد فقید دکتر فیاض و بازنشر شده استاد دکتر یاحقی) آمده است که سوری صاحب دیوان خراسان هدیه هایی را که به زور از باج و مالیات مردم این ناحیه فراهم کرده بود برای جلب رضایت و خوش آمد مسعود غزنوی به دربار او فرستاد.

بومنصورمستوفی می گوید در برابر ستایش مسعود غزنوی از این هدیه های انبوه زهره نداشتم که بگویم: "از رعایای خراسان باید پرسید که بدیشان چند رنج رسانیده باشد تا چنین هدیه ای ساخته آمده است و فردا روز پیدا آید که عاقبت کار چگونه باشد"

بیهقی در ادامه می نویسید: سوری آنچه را که از مردم می ستد از ده درم پنج سلطان را داد و آن اعیان(خراسان) مستاصل شدند و امیر سخن کس بر وی نمی شنود تا خراسان به حقیقت در سر ظلم و دراز دستی وی بشد.

سرانجام مسعود غزنوی مقتول همین بی تدبیری های خود شد و سوری در گوشه ای تا پایان عمر به زندگی اش ادامه داد.

ابوالفضل بیهقی از آنجا که شیوه نظیره آوری اوست در ادامه حکایت آل برمک و هارون الرشید را می آورد که هارون حکومت خراسان را پس از فضل برمکی به علی عیسی ماهان داد و چون او کاروانی بزرگ و خیره کننده از هدایای گوناگون به درگاه هارون الرشید فرستاد هارون که شیفته  و مسحور این همه هدیه شده بود به یحیی برمکی گفت این هدایا در زمان امارت پسرت کجا بود(یعنی فرزند تو این چنین برای ما هدیه نمی فرستاد) یحیی هم آن گونه که از آزادگی و ایرانی بودنش می سزید گفت در روزگار فرزندم این هدیه ها در خانه صاحبانش بود!

هارون الرشید از این سخن روی در هم کشید و عشرت ناشی از این هدایا بر او تلخ شد.

یحیی برمکی پیش بینی کرد که به زودی هارون خراسان را به سبب این ظلم پسر عیسی ماهان به مردم از دست خواهد داد و چنین شد تا آنجا که هارون با تن بیمار راهی خراسان شد تا فتنه همان علی عیسی ماهان را بازنشاند. بیهقی می گوید هارون در تمام راه خراسان زیر لب می گفت دریغا آل برمک!

نتیجه:

1-هر دو حکایت نشان می دهد که دست اندازی به بیت المال را عاقبتی خوش و خرم در پی نیست و پیش می آید که حکومتی در سر آن می شود.

2- نادیده گرفتن هشدارهای اطرافیان دلسوز و وطن دوست سرانجام کشور را در معرض آسیب های جدی قرار می دهد.

3- ......

دیگر نتیجه گیری ها با شما  دوست عزیز

منبع:دکتر مدرس زاده  سبزاندیشان کاشان http://drmodarreszadeh.blogfa.com

اهمیت و جایگاه تاریخ بیهقی در تاریخ و ادب فارسی

تاریخ بیهقی، ادبیات را برای بسط تاریخ به خدمت گرفته است

کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی یکی از آثار شاخص و تراز اول نثر فارسی است. او روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان فاقدش بودند. تاریخ بیهقی متنی «تاریخی ـ ادبی» است که تاریخی حماسی و پر اوج و نشیب را با قلمی زیبا و زبانی باشکوه و پرنیانی روایت کرده و بنایی چنان بزرگ افراشته است که ذکر آن تا دنیا باقی خواهد ماند. درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی باحضور دکتر غلامعلی حدادعادل و دکتر محمدجعفر یاحقی درباره‌ی «اهمیت و جایگاه تاریخ بیهقی در تاریخ و ادب فارسی» سخن گفتند.

بیهقی‌پژوهی در روزگار ما تاریخی صد ساله دارد

دکتر غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: بیهقی‌پژوهی در روزگار ما تاریخی صد ساله دارد. بزرگانی سراغ بیهقی رفته‌اند، همانند «محمدتقی بهار» که به اعتبار یادی که مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی از او می‌کند، آفاق زیبایی از نثر بیهقی را به روی شاگردانش گشود. به همین گونه باید از دکتر فیاض یاد کنیم که زحمات بسیاری برای «تاریخ بیهقی» کشید و نیز دکتر غلامحسین یوسفی که دو مقاله‌ی او درباره‌ی بیهقی، در کتاب‌های «دیداری با اهل قلم» و «برگ‌هایی در آغوش باد»، مناسب است که در یک رساله‌ی مستقل چاپ بشود. من بیهقی را از نگاه کلان می‌بینم. هزارسال پیش دبیری از دستگاه غزنویان، حوادث سیاسی و اجتماعی و جنگ‌های روزگارش را در سی جلد و پنجاه هزار ورق به رشته‌ی تحریر درآورده است. این کمیت کار اوست که البته یک ششم آن باقی مانده است. در تاریخی که او نوشته است، چند خصوصیت وجود دارد که باید به آن توجه داشت. یکی خودآگاهی او نسبت به داشتن روش در تاریخ‌نگاری است. بیهقی یک کار روشمند کرده است. دیگر، اهتمام بیهقی به ثبت واقعیات به صورت دقیق است. ما با خیلی از حقایق تاریخی از راه «تاریخ بیهقی» آشنا می‌شویم. اگر بیهقی نبود به آن حقایق دست نمی‌یافتیم. این مرد، یادداشت‌های روزانه می‌نوشته و از بسیاری از نامه‌ها یک نسخه برای خودش نگه می‌داشته است. بدین گونه مجموعه اسناد عظیمی را به‌عنوان ماده خام تاریخ فراهم آورده و در روزگار پیری و پختگی به صورت تاریخ درآورده است.

فایده‌ی اجتماعی و سیاسی تاریخ بیهقی، یک جنبه دیگر اهمیت آن است. بُعد سوم زبان شیرین، پخته، پرورده، دقیق و روشن بیهقی است. کاری که بیهقی در نثر فارسی کرده است کاملا قابل مقایسه است با کار فردوسی در شاهنامه. هر دو کتاب، هزارسال عمر دارند. فردوسی بیشتر به قبل از اسلام توجه داشته و بیهقی، در مقام بیان تاریخی، به روزگار خودش. فردوسی به شعر چنین کاری کرده است و بیهقی به نثر. هر دو کتاب، دو ستون ادبیات ما به شمار می‌روند. بیهقی همت و انگیزه‌ای شبیه به فردوسی داشته است. همان‌طور که فردوسی می‌گوید: «بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی/ بناهای آباد گردد خراب/ ز تابیدن و گردش آفتاب/ پی افکندم از نظم کاخی بلند/ که از باد و باران نیابد گزند» بیهقی هم شبیه به همین را بر زبان می‌آورد و می‌نویسد: «غرض من آن است که تاریخ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم. چنان که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند». می‌بینیم که همت، همتِ فردوسی‌وار است. بیهقی در بحث از روش تاریخ‌نگاری می‌گوید: «بیشتر مردم عامه آنانند که باطل ممتنع را دوست دارند». او حرف خود را از حرف عوام جدا می‌کند. بنده تصور می‌کنم که تاریخ بیهقی سندی روشن است که دال بر عظمت و اصالت و قدمت فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی ماست. ما می‌توانیم بگوییم ملتی هستیم که هزار سال پیش به درجه‌ای از فرهیختگی رسیده بودیم که یک دبیر در دستگاه حکومتی، پنجاه سال یادداشت گردآورده و تاریخش را به زبانی نوشته است که اگر هم برای مردم درس ناخوانده بخوانیم، آن زبان را می‌فهمد. ما می‌توانیم بگوییم که چنین سندی داریم. اگر این اتفاق برای هر ملت دیگری افتاده باشد، جا دارد نسبت به آن ملت هم ادای احترام کنیم.

بیهقی همانند فردوسی از سرنوشت افراد درس می‌گیرد

سپس دکتر محمدجعفر یاحقی، مصحح شاهنامه گفت: یک بخش از «تاریخ بیهقی» که کمتر به آن توجه شده، بعد از فروگیری «علی قریب» است. ۵-۶ فروگیری مشخص در «تاریخ بیهقی» هست. حتی «بوسهل زوزنی» هم که باعث فروگیری «حسنک» شد، خود گرفتار آمد و او را هم فرو گرفتند. علی قریب یکی از چهره‌های برجسته‌ی سیاسی حکومت غزنویان است. لقب «قریب» که به او داده‌اند، به استناد نزدیکی او به دربار غزنویان بوده است. بعد هم که سلطان محمود فوت کرد، زمامدار و همه کاره بود. او بود که «امیر محمد» را به تخت نشاند و پس از آمدن «مسعود»، محمد را فرو گرفت و نامه‌ی «حشم تکین‌آباد» را نوشت. علی قریب با آنکه می‌دانست او را می‌گیرند، با شهامت آمد و سرانجام او را هم گرفتند. بیهقی پس از نقل این وقایع، جمله‌ای دارد که بخشی دیگر از چهره‌ی او را روشن می‌کند. بیهقی نیز همانند فردوسی که از سرنوشت افراد درس می‌گیرد، می‌نویسد: «این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد و احمق کسی باشد که دل در این گیتی فریفتگار بندد و نعمت و جاه و ولایت او را به هیچ چیز شمرد.» بیهقی تالی فردوسی است. کافی است که کتاب «لغت نامه» دهخدا را بگشایید و مدخل‌های لغوی آن را بنگرید تا دریابید که اولین شاهد به نظم از شاهنامه‌ی فردوسی است و اولین شاهد به نثر از «تاریخ بیهقی» است. پیداست که دهخدا به دقت شاهنامه و «تاریخ بیهقی» را خوانده و فیش‌برداری کرده است. ما «تاریخ بیهقی» را که مرحوم ادیب چاپ کرده و شادروان دهخدا آن را علامت‌گذاری کرده است، داریم. همین شاهدهایی که از «تاریخ بیهقی» در لغت نامه‌ی دهخدا آمده است، نشان می‌دهد که بیهقی بیشترین تاثیر را در نثر فارسی داشته است. هم پیش و هم پس از «تاریخ بیهقی» کتاب‌های تاریخی داریم. آن‌چه پیش از «تاریخ بیهقی» نوشته شده، دو یا سه نمونه بیشتر نیست. هیچ کدام هم اهمیت کتاب بیهقی را ندارند. یکی «تاریخ بلعمی» است که ترجمه‌ی «تاریخ طبری» است. دیگری «تاریخ گردیزی» است که وقایع را بسیار مختصر آورده و هیچ پیرایه و نگارش ویژه‌ای ندارد. بنابراین مهجور است و تنها تاریخ‌نگاران متخصص به آن مراجعه می‌کنند. یکی هم «تاریخ سیستان» است که یک بخش آن قبل از «تاریخ بیهقی» و بخش دیگر آن ۳۰۰ سال پس از «تاریخ بیهقی» نوشته شده است. بخش اول «تاریخ سیستان» البته اطلاعات ذیقیمتی دارد اما لطف و ادبیت «تاریخ بیهقی» را پیدا نکرده است.

«تاریخ بیهقی» اولین تاریخی است که ادبیات را برای بسط تاریخ به خدمت گرفته است و این دو را با هم آمیخته است. بیهقی هم از لحاظ استخدام زبان ادبی در نثر خود اهمیت دارد و هم در استخدام عناصر ادبی. بسیاری از سخنان او به صورت ضراب‌المثل درآمده است و وارد کتابی همانند «امثال و حکم» دهخدا شده است. نثر بیهقی به شیوه‌ای است که‌گاه وزن و آهنگ و لطافت شعری پیدا کرده است. می‌توان این بخش‌ها را شعرِ نو تلقی کرد. ما آن بخش‌ها را جداگانه چاپ کرده‌ایم و نام آن را «دفتر شعرهای آزاد بیهقی» گذاشته‌ایم. بیهقی در به کارگیری عناصر ادبی از دیگران، بسیار موفق بوده است. از اینکه او برخی از شعرهای خوب رودکی را در تاریخ خود آورده است، مدیون او هستیم. بیهقی بهترین و ناب‌ترین اندیشه‌های ادبی ما را گرفته و به استخدام نثر خود درآورده است. به‌کارگیری اشعار عربی هم نمونه‌ی دیگری از کار اوست. بیهقی برخوردار از دانش ادبیت زمان بوده و بسیاری از اشعار عربی را در ذهن داشته است. یکی از دشواری‌های تصحیح «تاریخ بیهقی» همین اشعار عربی است که در کتاب خود آورده است. مثل‌های عربی بسیاری هم آورده. از این جهت نثر بیهقی فاخر و شاخص است. «ابن فندق» می‌گوید که «تاریخ بیهقی» سی مجلد بوده و هر کدام را در کتابخانه‌ای دیده است. این تنها خبری است که به سی مجلد بودن «تاریخ بیهقی» اشاره کرده است. متاسفانه بسیاری از بخش‌های «تاریخ بیهقی» از بین رفته است. دشمنان غزنویان با «تاریخ بیهقی» موافق نبودند. در سال ۵۴۶ قمری غوریان انتقام سختی از غزنویان گرفتند و ۷ شبانه روز شهر غزنین را در آتش سوزاندند. احتمال می‌دهیم که در این رویداد، مجلداتی از «تاریخ بیهقی» از بین رفته باشد. آن‌چه از این کتاب به دست ما رسیده، یک ششم کل «تاریخ بیهقی» است اما حدس می‌زنیم که قسمت باقیمانده، بهترین بخش «تاریخ بیهقی» است. آن‌چه در متن کنونی موجود است، از بخش پایانی مجلد پنجم آغاز می‌شود و تا آخر مجلد دهم، به اضافه‌ی «باب خوارزم»، ادامه پیدا می‌کند. بیهقی باب خوارزم را از ابوریحان بیرونی گرفته است. مجلدات باقیمانده شامل بخش عمده‌ای از زمان سلطان محمود و همه‌ی حکومت مسعود است.

شیوه‌ی تاریخ‌نگاری بیهقی منحصر به فرد است

علی‌ا‌صغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب نیز در ابتدای جلسه گفت: بیهقی از مهم‌ترین نثرنویسان زبان فارسی است. تاریخی که او نوشته است، ویژگی‌های متعددی دارد. نخست آنکه اولین کتابی است که میان تاریخ و ادبیات پیوند برقرار کرده است. از این جهت، شیوه‌ی تاریخنگاری او منحصر به فرد است. ارزش‌های ادبی در «تاریخ بیهقی» هست که هنوز کشف نشده است. کتاب او الگویی برای کسانی شده است که خواسته‌اند در این ژانر اثری بیافرینند. از سوی دیگر، «تاریخ بیهقی» به دلیل استفاده از گونه‌ای محاوره‌ی فارسی و تبدیل آن به نوشتار ادبی، اهمیت دارد. ضمن آنکه اعتدال او، فارسی نویسش را پسندیده ساخته است. بیهقی توانسته است که گزارش‌های خشک تاریخی را به شکل هنری در اختیار خواننده بگذارد.

تاریخ بیهقی ابوالفضل بیهقی نثری کهن

تاریخ بیهقی از نوادر کتب تاریخ و ادب فارسی اثر خواجه ابوالفضل بیهقی ( بیهق 385 ق- 470 ق) دبیر فاضل و مشهور دربار غزنویان است. اصل این کتاب تاریخ آل سبکتکین نام داشته و سی مجلد بوده است ولی اکنون تنها قسمتی از آن در دست است. تاریخ بیهقی مستند به مدارک صحیح است و از موثق ترین مدارک تاریخی دورﮤ غزنویان به شمار می رود. سبک انشای بیهقی بسیار لطیف و نمونه ای عالی از روش انشای دربار غزنوی است.

نثر کهن / تاریخ بیهقی  / ابوالفضل بیهقی

---

تاریخ بیهقی
و هم بدان روزگار جوانی و کودکی، خویشتن را ریاضت ها کردی چون زور آزمون و سنگِ گران برداشتن و کُشتی گرفتن و آن چه بدین مانَد. و او فرموده بود تا اَوارها ساخته بودنداز بِهرحواصل گرفتن و دیگر مرغان را. و چند بار دیدم که بر نشست، روزهای سخت صعب سرد، و برف نیک قوی، و آن جا رفت و شکار کرد و پیاده شد، چنان که تا میان دو نماز چندان رنج دید که جز سنگ خاره به مثل آن طاقت ندارد. و پای در موزه کردی برهنه در چنان سرما و شدت، و گفتی:‹‹ بر چنین چیزها خوی باید کرد تا اگر وقتی شدّتی و کاری سخت پیدا آید مردم عاجز نماند...›› و پیِش شیر تنها رفتی، و نگذاشتی که کسی از غلامان و حاشیه او را یاری دادندی. و او از آن چنین کردی که چندان زور و قوّتِ دل داشت که اگر سِلاح بر شیر زدی و کارگر نیامدی به مَردی و مکابره شیر را بگرفتی و پس به زودی بکشتی.
و بدان روزگار که به مولتان می رفت تا آن جا مُقام کند، که پدرش از وی بیازرده بود از صورتها که بکرده بودند- و آن قصه دراز است- در حدودِ کیکانان پیش شیر شد، و تبِ چهارم می داشت. و عادت چنان داشت که چون شیر پیش آمدی خِشتی کوتاه دستـﮥ قوی به دست گرفتی و نیزه یی سِتبر کوتاه، تا اگر خِشت بینداختی و کاری نیامدی آن نیزه بگزاردی به زودی و شیر را بر جای بداشتی، آن به زور و قوتِ خویش کردی، تا شیر می پیچیدی بر نیزه تا آن گاه که سست شدی و بیفتادی. و بودی که شیر ستیزه کارتر بود، غلامان را فرمودی تا در آمدندی و به شمشیر و ناچخ پاره پاره کردندی. این روز چنان افتاد که خِشت بینداخت، شیر خویشتن را در دزدید تا خِشت با وی نیامد و زبِر سرش بگذشت. امیر نیزه بگزارد و بر سینـﮥ وی زد زخمی استوار، اما امیر از آن ضعیفی چنانکه بایست او را بر جای نتوانست داشت. و شیر سخت بزرگ و سبک و قوی بود، چنان که به نیزه در آمد و قوَت کرد تا نیزه بشکست و آهنگ امیر کرد. پادشاهِ با دل و جگردار به دو دست بر سر و روی شیر زد چنان که شیر شکسته شد و بیفتاد، و امیر او را فرود افشرد و غلامان را آواز داد. غلامی که او را ‹‹ قماش›› گفتندی و شمشیردار بود، و در دیوان او را جاندار گفتندی، در آمد و بر شیر زخمی استوار کرد چنان که بدان تمام شد و بیفتاد، و همـﮥ حاضران به تعجب بماندند، و مقرّر شد که آن چه کتاب نوشته اند از حدیثِ بهرام گور راست بوَد.
و پس از آن امیر چنان کلان شد که همه شکار بر پشت پیل کردی. و دیدم وقتی در حدود هندوستان که از پشتِ پیل شکار می کردی، و رویِ پیل را از آهن بپوشیده بودند چنان که رسم است، شیری سخت از بیشه بیرون آمد و روی به پیل نهاد. امیر خِشتی بینداخت و بر سینـﮥ شیر زد چنان که جراحتی قوی کرد. شیر از درد و خشم یک جَست کرد چنان که به قفایِ پیل آمد. و پیل می تپید، امیر به زانو در آمد و یک شمشیر زد چنان که هر دو دستِ شیر قلم کرد. شیر به زانو افتاد و جان بداد، و همگان که حاضر بودند اقرار کردند که در عمر خویش از کسی این یاد ندارد.

بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

 

بیهقی مورخی وفادار و روایتگری هنرمند

هفدهمین مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی بیهقی در محل موسسه شهر کتاب به بررسی و تحلیل «نمایش و تصویر در تاریخ بیهقی» اختصاص داشت که با سخنرانی دکتر زهرا حیاتی، چهارم اردیبهشت در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

آناهید خزیر: تاریخ بیهقی یکی از متونی است که برای فارسی‌زبانان اهمیتی چندگانه دارد و از جنبه‌های گوناگون هنری، زبانی، تاریخی، ادبی و اجتماعی می‌تواند بررسی و تحلیل شود. گفت‌وگو‌ها، تصویرسازی‌ها و صحنه‌پردازی‌های فراوانی در حکایت‌ها و روایت‌های بیهقی ترسیم شده است که نمایشنامه‌نویسان و هنرمندان و نویسندگان می‌توانند به خوبی از آن بهره ببرند. در این نشست دکتر حیاتی نخست به پیشینه‌ی پژوهش درباره تاریخ بیهقی اشاره کرد و گفت: اگر بخواهیم پیشینه‌ی پژوهش درباره‌ی «تاریخ بیهقی» را دسته‌بندی کنیم، به نظر می‌رسد که با روند مطالعات نقد ادبی دهه‌ی ۳۰ انطباق دارد. گویا از این دهه تا تقریبا اواخر دهه‌ی ۷۰ بیشتر نگاه‌ها به متون بر مبنای نقد عمومی بوده و غالبا با بررسی‌های زبان‌شناختی و صناعات بلاغی ارتباط داشته است. در دهه‌ی ۸۰ رویکردهای جدی‌تر آغاز شد و در این دهه سعی شد که از نقد معنای جدیدی بیرون کشیده شود یا حتا تولید شود. با این نگاه بود که منتقدان به سوی متون رفتند. از جمله‌ی آن گرایش‌ها، تاکید بر جنبه‌های داستانی و روایی متونی بود که به ظاهر غیر داستانی‌اند. نگاه به ظرفیت‌های نمایشی و سینمایی متون، دغدغه‌ی دیگر منتقدان بود. آغاز دهه‌ی ۹۰ دهه‌ی نقدِ نقد خواهد بود و آن‌چه انجام شده است با نگاه دیگری بازبینی خواهد شد.
بررسی هنجارهای روایی فیلمنامه‌های سینمای کلاسیک در تاریخ بیهقی
آن‌هایی که جنبه‌های نمایشی «تاریخ بیهقی» را بررسی کرده‌اند نگاه اغلبشان بر هنجارهای روایی فیلمنامه‌های سینمای کلاسیک بوده است. تاکید این تحقیقات بر آن است که متن می‌تواند روایتی باشد از واقعه‌ای که ما به‌ازاء بیرونی دارد. همه‌ی تاکید‌ها هم بر بیان یک وضعیت، یا یک واقعیت بیرونی، است. دلیل آن هم چنین است که حجم تاریخی سینما به یک سینمای داستان‌گو بازمی‌گردد. در چنین سینمایی نقلِ داستان مهم است. بیشترین رابطه میان ادبیات و سینما نیز اقتباس ادبی بود. هدف نیز تنها این بود که به سراغ متونی بروند که جنبه‌ی روایتی دارند.
کسانی که با این نگاه «تاریخ بیهقی» را بررسی کرده‌اند، عناصر روایی این متن را با الگوی روایت در سینمای کلاسیک سنجیده‌اند. اول از همه هم سراغ پیرنگ رفته‌اند. می‌دانیم که ماجراهای «تاریخ بیهقی» با داستان پهلو می‌زنند. این ماجرا‌ها با شیوه‌ی داستانی سینما هماهنگ است. شرط پیرنگ تکیه بر زنجیره‌ی عِلیِ شخصیت محور و گزینش رویداد‌ها و ایجاد یک ساختار هماهنگ و یک‌دست بین رویداد‌ها برای رسیدن به هدف است. البته این سخن تازه‌ای نیست. بسیارانی گفته‌اند که بیهقی تنها یک مورخ نیست. چون رویداد‌ها را گزینش کرده و معنای خاص خود را به خواننده القاء کرده است. پس «تاریخ بیهقی» یک متن روایی است، نه صرفا یک گزارش تاریخی.
بیهقی با چیدمان رویداد‌ها، روایتی هنرمندانه و خلاقانه آفریده است
در «داستان حسنک وزیر» این پیرنگ داستانی را می‌بینیم. در این بخش، رویداد‌ها گزینش شده‌اند و بین آن‌ها یک رابطه‌ی سازمندی وجود دارد. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که اگر بیهقی فقط یک گزارشگر بود، رویدادهای این داستان می‌توانست به گونه‌ی دیگری چیده شود و‌‌ همان واقعه‌ی تاریخی هم گزارش شود. مثلا روایت کینه‌ی بوسهل به حسنک حذف شود و بوسهل مرد محترمی نشان داده شود که تنها حسنک را به مجازات می‌رساند. در انتهای داستان نیز بوسهل مرد محترمی باقی بماند. اگر بیهقی چنین می‌کرد هیچ اتفاقی در گزارش تاریخی او نمی‌افتاد اما او چنین نکرده و با چیدمان رویداد‌ها، یک روایت هنرمندانه و خلاقانه آفریده است. بعد از پیرنگ می‌توان ساختار بیرونی اثر را بررسی کرد.
ساختار بیرونی پیرنگ، در الگوی روایت سینمای کلاسیک تعریف‌هایی دارد. کسانی که دست به بررسی تطبیقی می‌زنند، شیوه‌ی مسلط روایت در فیلم داستانی را تعریف می‌کنند. می‌دانیم که قبل از هر چیز در فیلم با محدودیت زمانی روبه‌رو هستیم. پس باید یک پیوند زمانی و یک رابطه‌ی عِلی جدایی را میان رویداد‌ها برقرار کرد. مثلا در ۳۰ دقیقه‌ی اول شخصیت‌ها با ویژگی‌های روان‌شناختی‌شان معرفی می‌شوند و هدف داستان گفته می‌شود. به همین گونه ۶۰ دقیقه‌ی میانی جولانگاه کشمکش‌ها خواهد بود. بخش آخر ۳۰ دقیقه‌ای است که در آن نقطه‌ی اوج و گره‌گشایی روی می‌دهد.
داستان حسنک وزیر قابلیت سینمایی دارد
اگر بخواهیم پیرنگ داستانی «تاریخ بیهقی» را با چنین ساختاری انطباق بدهیم، یک چهارم نخستِ داستان باید اهداف فیلمنامه باشد و دو چهارم مطابق با ۶۰ دقیقه‌ی فیلم باشد و یک‌چهارم پایانی گره‌گشایی انجام شود اما آیا در «تاریخ بیهقی» رویداد‌ها به همین گونه چیده شده‌اند؟ آیا بخش میانی که باید پُر از کشمکش باشد، در این داستان دارای تقابل و کشمکش است؟ در پیرنگی که بدین شکل تعریف کردیم، چنین نیست اما در کلِ داستان این‌گونه است. در کل داستان حجم مطالبی که به کشمکش‌ها پرداخته شده است، بسیار است و به‌‌ همان اندازه است که مخاطب سینمایی را جذب می‌کند. این‌جاست که می‌بینیم بیهقی با آنکه مورخ وفاداری بوده اما در مقام یک روایتگر هنرمند، بخش میانی را اطناب داده است.
جذابیت‌های ساختار بیرونی پیرنگ به ما می‌گوید که در متن می‌توان به دنبال جذابیت‌های دیگر هم بود. این جذابیت‌ها درون پیرنگ تعبیه شده است. به هر حال الگوی ساختار درونی پیرنگ در فیلم داستانی چنین است که این الگو‌ها باید در پی هم بیایند. این مساله مستلزم شگردهای خاصی است. عمده‌ترین آن‌ها چنین است که چگونگی اطلاع‌رسانی راوی از رویداد‌ها باید بسیار حساب ‌شده باشد و جنبه‌ی واقع‌گرایی به واقع‌گراییِ داستانی تبدیل شود. باید حرکت و سرعت در ذات «داستان حسنک وزیر» باشد تا بتوانیم ادعا کنیم که قابلیت سینمایی دارد. از سوی دیگر، اطلاع‌رسانی که یک فیلمنامه‌نویس در متن جا می‌دهد باید به گونه‌ای باشد که قدرت پیش‌بینی مخاطب را در دست بگیرد. یکی از اصلیترین لذت‌های درام، پیش‌بینی کردن رویدادهاست. این پیش‌بینی‌ها احساسات مختلف را در ما برمی‌انگیزد. در فیلم کلاسیک، اطلاع‌رسانی حتما کامل است. پس راوی یک دانای مطلق است و معمولا چیزی را مخفی نمی‌کند.
حسنک وزیر داستانی کُند و ملامت‌بار یا داستانی پویا؟
در «داستان حسنک وزیر» تعلیق اول هنگامی است که بوسهل سعی می‌کند امیر مسعود را قانع کند که بیهقی را بکشد. مسعود می‌گوید: «تا بیندیشم». این سخن ایجاد تعلیق می‌کند. تعلیق دوم وقتی است که خواجه احمد حسن از عبدوس می‌خواهد که سلطان مسعود را از کشتن حسنک بازبدارد. می‌گوید: «تا توانی خداوند را بر آن دار که خون حسنگ ریخته نیاید». در این‌جا مخاطب می‌اندیشد که آیا سرنوشت حسنک قطعی است؟ تعلیق سوم وقتی است که بوسهل از حسنک دفاع می‌کند. در این‌جا بیم و امید خواننده زیاد می‌شود. تعلیق چهارم وقتی است که خرید و فروش اموال حسنک را می‌بینیم. بیم ما از سرنوشت حسنک دو برابر می‌شود.
در تعلیق‌های آخر، هنگامی که حسنک را برای بر دار کشیدن می‌آورند، بیهقی با نمایش دادن آشوب مردم، بیم را بیشتر می‌کند. نمونه‌های دیگر در ساختار درونی پیرنگ، الگوی حرکت است. حرکت‌های یک فیلم در چند زمینه است. یکی در ساختار درام است و حرکت، ماجرا‌ها را رو به جلو می‌راند. حرکت دوم در پیوند نما‌ها (تدوین) است. هر اندازه دوربین حرکت بیشتری داشته باشد، فیلم پویا‌تر خواهد بود و ضرباهنگ بیشتر است. اکنون باید پرسید که آیا «داستان حسنک وزیر» داستانی کُند و ملامت‌بار است؟ یا داستانی پویاست که ذهن را سریع پیش می‌برد؟ گردش ایجاز و اطناب در بیان رویدادهای این داستان، سرعت و حرکت را در ساخت داستان تنیده است. دیگر آنکه وجود دو یا چند خُرده روایت در شیوه‌ی روایت-گویی بیهقی، یادآور تدوین موازی در سینماست. سایر الگو‌ها، همانند شخصیت‌پردازی، فضاسازی، پردازش فضا و مکان، بحث مفصلی دارد.
هر بخش از تاریخ بیهقی در یک نمای سینمایی جای می‌گیرد
برخی از شخصیت‌پردازی دراماتیک در «داستان حسنک وزیر» نمایشی است. زیرا همه‌ی جنبه‌های یک شخصیت را توصیف می‌کند. بیهقی تمام جزییات موقعیت اجتماعی و پایگاه شغلی شخصیت‌ها را بیان می‌کند. خصلت‌های درونی آن‌ها را نیز می‌آورد. شخصیت‌های او عمق و بُعد دارند. به‌ویژه شخصیت مسعود رنگارنگ توصیف شده است. این را نیز باید دانست که بیشتر از ۹۰ درصد گفت‌وگو‌ها در «تاریخ بیهقی»، گفت‌وگوهای نمایشی است.
مولف «تاریخ بیهقی» در مقام یک راوی بسیار کم‌رنگ است و نشان دادن ویژگی شخصیت‌ها برعهده‌ی دیالوگ‌هاست. حدود ۴۵ گفت‌وگو در «داستان حسنک وزیر» هست که دلالت ضمنی دارند. گفت‌وگوهای بوسهل زوزنی به ما می‌گوید که او حیله‌گر و کینه‌جو و سنگدل است. گفت‌وگوهای خواجه احمد حسن می‌مندی نیز نشان می‌دهد که او مصلحت‌جو و انسان‌دوست است. برخی از سینماگران می‌گویند که هر بخش از «تاریخ بیهقی» را می‌توان در یک نما آورد اما من حدس می‌زنم که با یک کلوزآپ این قصه تمام نمی‌شود. در صحنه‌ی اعدام حسنک، یک لانگ‌شات داریم. مولف «تاریخ بیهقی» کلوزآپ‌های متعدد به ما می‌دهد. در نتیجه چنان به حسنک نزدیک می‌شویم که گویی گلویمان می‌گیرد!

درباره دکتر زهرا حیاتی :

• دکتری، دانشگاه تربیت مدرس (سال ورود 1383 سال اخذ مدرک 1388)، عنوان پایان نامه: بازآفرینی تصویرهای مثنوی و غزلیات شمس در سینما، استاد راهنما: دکتر تقی پورنامداریان و دکتر اکبر عالمی، استاد مشاور: دکتر حسینعلی قبادی، درجه و نمره: عالی، 19.90
• کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس (سال ورود 1379 سال اخذ مدرک 1383)، عنوان پایان نامه: ظرفیت های ادب غنایی در بازآفرینی سینمایی (با تأکید بر منظومه خسرو و شیرین)، استاد راهنما: دکتر حسینعلی قبادی، استاد مشاور: دکتر اکبر عالمی، درجه و نمره: عالی، 20
• کارشناسی، علامه طباطبایی (سال ورود 1372 سال اخذ مدرک 1376)

منبع :موسسه شهر کتاب   http://www.bookcity.org

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت اول

  تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید)  قسمت اول

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

 

          به یاد دارم که اولین شراره و گرمای جان‌بخش تاریخ بیهقی را وقتی حس کردم که در لحن و صدای نافذ استاد علوی‌مقدم نشست و مرا مثل یک موج، یک نوای خوشِ موسیقی باخودش بُرد. آن روزها احوال جناب دکتر به حد اعلا خوب و پر از انرژی و حتی می‌توان گفت که بسیار عالی بود بخصوص وقتی که رشته ادبیات فارسی در دانشگاه آزاد سبزوار به همت و پایمردی ایشان در سال‌های بین 64 و 68 داشت پای می‌گرفت و جمعی از استادان دانشگاه قدر و تراز اول مشهد را هم با خودش به همراه می‌آورد، انگار انرژی و توان جناب دکتر علوی‌مقدم جوشان‌تر شده بود. سرزندگی، لبخند، حوصله، کلام بی‌لکنت که گاهی آن تکیه کلام‌های استاد به تقلید هم می‌نشست و نیز حساسیت‌هایی که گاه‌گاه اوج می‌گرفت به خصوص اگر وقتی که کلمه‌ای را دانشجو به غلط ادا می‌کرد یا احیاناً در کلاسِ درسِ ادبیات با گویش محلی صحبت می‌نمود که استاد از آن نمی‌گذشت و اعتقاد داشت که دانشجوی ادبیات فارسی حتماً و الزاماً باید به زبان کتابت فارسی صحبت کند و سخن به مقتضای احوال بگوید و آداب معاشرت اجتماعی را اخذ نماید که همه از متون گرانسنگی همچون تاریخ بیهقی یا قابوسنامه یا اخلاق ناصری و غیره بود و فزون بر آن، تأکید خاصی داشتند تا دانشجو در مراودات و مراسالات به حُسن خُلق و شعایر اخلاقی و سیر و سلوک و شان اجتماعی برسد و از فضایل و معارف کریمه هم باز نماند و همه اینها در رفتار و کردار و متانت و شان ایشان چقدر بارز و آشکار بود و به هنگام ورود به کلاس درس، نمودی استوار و غُراب می‌یافت که پنداری این خود ابوالفضل بیهقی است که وارد شده است و می‌خواهد از تاریخ پایه جاودانه خویش سخن بگوید. آری کلام ابوالفضل بیهقی با تأکیدات و فهم و معانی و دشواریابی استاد علوی چقدر آسان یاب می‌شد و چه راحت به ذهن ما شیفتگان متون ادب می‌نشست. عیار بازتاب درس تاریخ بیهقی در محضر استاد علوی‌مقدم به راستی بالا و سرآمد بود و همین جا لازم است تا نکته‌ای را خدمت دوستان متذکر شوم که باید همیشه مابین تفسیر متون با نقد و سنجش آن فرق گذاشت و به نظر بنده استاد متبحر آن است که نقد را به هنگام تفسیر متون همراه نسازد و ذهن دانشجو را بیشتر مشوش و ملتهب نسازد. ای بسا که منتقدان بنام، ما را با تأکیدات سبک از کتب و شاهکارهای بی‌همتای ادبیات گرفته‌اند و از این نظر بی‌گزاف جناب آقای دکتر علوی‌مقدّم خود مُفسری مجرّب و مُسلط درس تاریخ بیهقی بوده‌اند و هستند و از پس متون پیچیده‌ای همچون اخلاق ناصری که لاجرم لغات عربیش فراوان بود بر می‌آمدند و با تسلطی که به ادبیات عرب و علوم قرآنی داشتند، راه چنین متونی را هموار می‌ساختند از «تاریخ بیهقی» می‌گفتم: با تأکیدات و نوازهای فونتیک استاد دکتر علوی‌مقدم که هنوز هم از پی گذر این همه سال، باز هم در گوشم طنین‌انداز است و آن شاعر، آن شاعر گرانمایه سهراب سپهری چه خوب گفته است «دهان گلخانه فکر است» و آن دیگری فروغ فرخزاد را می‌گویم که در معیت اشعارش کلامی جاودانه و نغز دارد که می‌گوید «تنها صداست که می‌ماند» و در مصداق این سخن، هنوز هم کلاس درس تاریخ بیهقی و صدای آشنای استاد علوی، حضور زنده و توانا و ابدی دارد که بنده سعی خواهم کرد تا در شناخت کلام ابوالفضل بیهقی حتماً از برخی ملاحظات و نقطه نظرات ایشان بهره‌مند شوم و نکته مهمی را که همین جا در سرآغاز این مطلب باید متذکر شوم و به عرض دوستان ارجمندم برسانم همانا مجزا بودن دو کتاب «تاریخ بیهقی» و «تاریخ بیهق» است که اولی را ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی اهل دیه حارث‌آباد بیهق نگاشته است که او در سال 412 هجری قمری در دیوان رسالت امیر محمود غزنوی و بعدها امیرمسعودی غزنوی گمارده می‌شود که محتوا و موضوع مقاله حاضر ما هم مربوط به همین کتاب است اما کتاب دیگری به نام تاریخ بیهق وجود دارد که مؤلف آن ابوالحسن علی‌بن زید بیهقی ملقب به ابن‌فندق است که خود شرحی است راجع به محیط جغرافیایی بیهق و مردمان آن و نیز احوال بزرگان و ادبیان و محدثینی که از این نواحی به پا خواسته‌اند و همچنین شرح تاریخ مختصر این ناحیت است که سند معتبری از ولایت بیهق به شمار می‌آید که امروز، شهر باستانی سبزوار، تالی بیهق و مرکز آن محسوب می‌شود

تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید قسمت دوم

  تاریخ بیهقی این مکتوب یال افشان جاوید

(این مکتوب یال افشان جاوید)  قسمت دوم

مقاله ای از رمان نویس چیره دست معاصر سبزوار حسین خسروجردی

بیهقی در تاریخ پایه خود یک مسافر غریب تک تاز است که همیشه در برگستوانِ باره خود یک آسمان مطلب و نگاشته دارد که همیشه هم مملو از عبرت‌ها و نکته‌ها و دقت‌های تاریخی و اجتماعی است مسافر ما گاه در زمین داور است و گاه در دشت‌های شاه بهار و گاه با نگاه تیزبین و موشکافش از میان باغ‌های عَدنایی و سَدره می‌گذرد و از نشاط شراب امیرانِ شادخوار و لابه‌گو. پرده بر می‌دارد و گاهی زیبایی بهار را با احساس شاعرانه و دلنواز در دشت‌های حورانه و نخشب می‌بیند و می‌نگارد که هر صبحگاه باغچه‌های آن به گل نشسته‌اند و هوا را عطر‌افشان می‌سازند رباط‌های آباد و فراوه و رزان، دامن می‌افشانند و تا مرزهای غور و فراه و هرات کشانده می‌شوند و بادهای فرحبخش، در دشت‌های سبز حورانه و شاه بهار می‌پیچد تا تو در اعجاز زبان مکتوب ابوالفضل بیهقی، قول فیلسوف معاصر هایدگر را بپذیری که گفت: زبان‌سرای وجود است.

          محرک و انگیزه هر کسی را هدفش مشخص می‌سازد و اهداف به مثابه نیازهای آدمی تلقی می‌شود تا همیشه تأمین‌کننده تعلقات خاطر و موجودیت و حفظ نفس باشند و در چنین استنباطی لامحاله ادبیات هم سمت و سوی و هدفی را دارد که به نوعی پاسخگویی نیازهای باطنی و اجتماعی و آموزشی و زیبایی‌شناسی است که همیشه جان آدمی را به کوشش و بی‌قراری و جویندگی و پویندگی و اراده‌های استوار وامی‌دارد و در یک کلام، ادبیات نقش فرهنگ‌ساز و روان‌پروری بسیار بالایی دارد. ادبیات ناخودآگاه یک نیاز باطنی است که بعداً رویت اجتماعی می‌یابد و توان خوبی برای بیان لفظ و معنی و همچنین احوالی است که تاریخ بیهقی به عنوان یک اثر برجسته ادبی در خوانش خود، همگان را فرامی‌خواند و انگیزه می‌دهد تا در شناخت دقایق آن کوشا باشند و فراخوان بیهقی برای من از زُمره چنین پدیده و جایگاهی است که همیشه مرا بی‌تاب و بی‌قرار ساخته و می‌سازد. بیهقی حتی جغرافیا و محیط رویدادهای روزگار خویش را هم پر از جمال و جلوة نیکو می‌سازد و یادهای دلاویز را به خاطر می‌آورد. مثلاً در زمین داور چنین می‌گوید: «باتکین }از سیستان{ با خویشتن صدوسی طاووس نر و ماده آورده بود. گفتندی که خانه زادند به زمین داور. در خانه‌های ما از آن بودی. بیشتر در کُنبد‌ها بچه می‌آورندی، و امیرمسعود ایشان را دوست داشتن و به طلب ایشان، بر بام‌ها آمدی و به خانه ما در گنبدی، دو سه جای خانه و بچه کرده بودند.» و این متن گذشته از احوال و اطلاع‌رسانی آن زمان، با ایجاز تمام، یک صحنه به تمام عیار زیبایی‌شناسی را در هودج خیال می‌نشاند و ترابر بام‌هایِ دلاویزِ گذشته‌ها پرواز می‌دهد. تاریخ بیهقی همیشه مثل یک آیینه درخشان و صیقل خورده، روزگار خویش را منعکس می‌سازد و چون جویبار روان و مفرحی، هنر و فرهنگ گذشته ایران زمین را به دوران ما جاری و ساری می‌کند تا در بازسازی و بازگفت خویش، اثری برجسته دیگری مثل کلیدر دولت‌آبادی خلق شود.

تاریخ بیهقی اثری است که گاه داد حماسه را می‌ستاند و مردانی را می‌نمایاند که سترگ و جانانه‌اند که به نقل و قول مؤلف چنین نگاشته می‌شودند: «و من که بوالفضلم می‌گویم که چون علی، مرد، کم رسد» و احوال این علی قریب چنان است که فرد می‌داند که این عاجزان خداوند زاده‌ای مثل سلطان مسعود بنگذارد تا او زنده ماند و انگار علی قریب از مرگ خویش کاملاً مطلع است . اما با این حال او به سوی هرات و به سوی سلطان مسعود می‌رود تا تدبیر خاندان خویش و شرف خود را حفظ نماید. بدین‌گونه می‌بینیم که چه سان روزِ علی قریب به پایان می‌رسد:

          «علی قریب را استوار کرده بودند. چون به صفه رسید، سی غلام اندر آمدند و او را بگرفتند و قبا و کلاه و موزه از وی جدا کردند، چنانکه از برادرش کرده بودند، و در خانه‌ای بردند که در پهلوی آن صفه بود.

          فراشان ایشان را به پشت برداشتند که با بندگران بودند و این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد و احمق کسی باشد که دل درین گیتی غدار فریبکار بندد و بزرگامردا که او را دامن قناعت تواند گرفت و حرص را گردن فروتواند شکست. (220) ابوالفضل بیهقی در نشان دادن کار و سرانجام این مردان دلیر، پند آخرین خودش را مثل فردوسی توسی چنین بیان می‌کند «و آفتاب زرد را چنان شد که گفتی هرگز مسکن آدمیان نبوده است.»